SELÇUKLU DEVLETİ DÖNEMİNDE HORASAN’IN ÖNEMİ

Yıl 2023, , 1 - 25, 20.06.2023

Abdolvahid Soofizadeh

https://doi.org/10.33171/dtcfjournal.2023.63.1.1

Öz

Horasan bölgesi Orta Çağ’da İslamiyet’in yayıldığı bir coğrafya olarak önem arz etmektedir. Özellikle X. asırdan itibaren Hazar Denizi çevresi ve Mâverâünnehir dolaylarında yaşamakta olan Oğuz/Türkmenlerin İslamiyet ile tanışmalarının ardından, eski Horasan bölgesine doğru yoğun bir göç hareketi başlamıştır. Bu bölgeler o sırada Gazneli Devleti’nin etki sahasında idi. Bir yandan Karahanlılar, Sâmânoğulları (Sâmânîler), diğer yandan Gazneliler ve Selçuklu Devleti’nin kurucusu olan Oğuz Türkmenleri farklı stratejiler izleyerek Horasan bölgesine hâkim olmaya çalışmışlardır. Abbâsîler döneminde İslam’ın bölgeye gelmesinin ardından Horasan bölgesi içerisinde yer alan Merv, Herat, Nişabur gibi şehirler neredeyse Bağdat’a kadar önemli birer Orta Çağ İslam kentine dönüşmüşlerdi. Özellikle Büyük Selçuklu Devleti’nin kuruluş sürecinde Horasan bölgesi ekonomik, kültürel ve siyasi açıdan önemli bir ağırlık merkezi hâline geldi. Daha önceden yerleşik hayata geçmiş olan Horasan halkı İslam’ın gelmesiyle birlikte temelde sosyal bir değişim yaşadı. Horasan bölgesi halkı sosyo-kültürel bakımdan ikinci bir değişim dalgasını Oğuzların (Türkmenlerin) bu bölgeyi ele geçirmesiyle yaşadı. Horasan bölgesinin siyasi açıdan ne derece önemli olduğu, bu bölgeye Çağrı Bey, Alparslan ve Sencer gibi önemli hanedan üyelerinin atanmasından anlaşılmaktadır. Coğrafi olarak bakıldığında Nişabur başta olmak üzere Merv, Tus gibi bilim dünyasının önemli şehirlerini bünyesinde bulunduran Horasan bu bakımdan da ayrı bir öneme sahipti. Ekonomik olarak bakıldığında ise İpekyolu’nun bir kısmının da bu bölgeden geçmesi Horasan’a yine önemli bir nitelik katmıştır.

Anahtar Kelimeler

Horasan, Selçuklular, Oğuz, Türkmenler, Orta Çağ, Nişabur

THE IMPORTANCE OF KHORASAN DURING THE SELJUK STATE

Öz

Horasan bölgesi Orta Çağ’da İslamiyet’in yayıldığı bir coğrafya olarak önem arz etmektedir. Özellikle X. asırdan itibaren Hazar Denizi çevresi ve Mâverâünnehir dolaylarında yaşamakta olan Oğuz/Türkmenlerin İslamiyet ile tanışmalarının ardından, eski Horasan bölgesine doğru yoğun bir göç hareketi başlamıştır. Bu bölgeler o sırada Gazneli Devleti’nin etki sahasında idi. Bir yandan Karahanlılar, Sâmânoğulları (Sâmânîler), diğer yandan Gazneliler ve Selçuklu Devleti’nin kurucusu olan Oğuz Türkmenleri farklı stratejiler izleyerek Horasan bölgesine hâkim olmaya çalışmışlardır. Abbâsîler döneminde İslam’ın bölgeye gelmesinin ardından Horasan bölgesi içerisinde yer alan Merv, Herat, Nişabur gibi şehirler neredeyse Bağdat’a kadar önemli birer Orta Çağ İslam kentine dönüşmüşlerdi. Özellikle Büyük Selçuklu Devleti’nin kuruluş sürecinde Horasan bölgesi ekonomik, kültürel ve siyasi açıdan önemli bir ağırlık merkezi hâline geldi. Daha önceden yerleşik hayata geçmiş olan Horasan halkı İslam’ın gelmesiyle birlikte temelde sosyal bir değişim yaşadı. Horasan bölgesi halkı sosyo-kültürel bakımdan ikinci bir değişim dalgasını Oğuzların (Türkmenlerin) bu bölgeyi ele geçirmesiyle yaşadı. Horasan bölgesinin siyasi açıdan ne derece önemli olduğu, bu bölgeye Çağrı Bey, Alparslan ve Sencer gibi önemli hanedan üyelerinin atanmasından anlaşılmaktadır. Coğrafi olarak bakıldığında Nişabur başta olmak üzere Merv, Tus gibi bilim dünyasının önemli şehirlerini bünyesinde bulunduran Horasan bu bakımdan da ayrı bir öneme sahipti. Ekonomik olarak bakıldığında ise İpekyolu’nun bir kısmının da bu bölgeden geçmesi Horasan’a yine önemli bir nitelik katmıştır.

Anahtar Kelimeler

Khorasan, Seljuks, Oghuz, Turkmens, Middle Age, Nishapur

Kaynakça

• Bartold, V. (2004). Orta Asya Türk Tarihi Dersleri. Haz: Hüseyin Dağ, Ankara: Çağlar Yayınevi.
• Bosworth, C. (1378). Tarih-i Gazneviyan (H. Anüşe, Çev.). Tahran: Emir Kebir Yayınevi.
• Beyhakî, B. (1374). Hüseyin-i, Tarih-i Beyhakî. Tashih: Ali Ekber Feyyaz, Meşhed.
• Bündârî, İ. (1356). Zübdetü’n-Nasra ve Nuhbetü’l-‘usra (M.H. Celili, Çev.). Tahran: Bunyadi Ferheng Yayınevi.
• Ebul Fida, İ. (1349). Takvim El-Buldan (A.M. Ayeti, Çev.). Tahran: İntişarat-i Bunyad-i Ferheng-i İran Yayınevi.
• Ebülgazi Bahadır Han, (1974). Türklerin Soy Kütüğü (Şecere-i Terakime). Haz. Muharrem Ergin, İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eserleri Yayınevi.
• Göksu, E. (2009). Türkiye Selçuklularında Iktâ. Türkiyat Araştırmalar Dergisi, 26, 137-154.
• Piyadeoğlu, C. (2012). Güneş Ülkesi Horasan (Büyük Selçuklular Dönemi). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınevi.