BEDEN, DHARMA VE BUDDHALIK: BUDİST FELSEFEYE İLİŞKİN ESKİ UYGURCA FRAGMANLAR

Yıl 2023, , 249 - 276, 20.06.2023

Uğur Uzunkaya

https://doi.org/10.33171/dtcfjournal.2023.63.1.10

Öz

Bozkır Uygur Kağanlığı’nın 840 yılında yıkılmasından sonra Uygurların bir kısmı Gansu bölgesine bir kısmı da Turfan bölgesine göç etmişlerdir. Bu bölgelerde iki ayrı devlet kuran Uygurlar bölgedeki etnik çeşitliliğin neticesinde farklı dinî ve kültürel çevrelere girmişlerdir. Burada bu kültürel çevrelerden etkilenmişler ve kendileri de bu çok kültürlü yapıya katkı sunmuşlardır. Türklerin Budizm ile tanışıklığı her ne kadar I. Doğu Türk Kağanlığı’na kadar uzansa da Uygurlar bu bölgede Budizm’e büyük ilgi göstermişler ve neticesinde Sanskritçe Budist külliyata ilişkin eserlerin tercümesine başlamışlardır. Bu tercüme faaliyetleri, beraberinde Budist Eski Uygur edebiyatının inkişafını sağlamıştır. Neticede Hindistan menşeli ve temelleri milat öncesinde atılan bu felsefi inanış sistemine ilişkin muhtelif tür ve konuya sahip bir yazın meydana gelmiştir. Budizm’in farklı ekollerine ilişkin bu metinlerin tercümesi sayesinde Uygurlar, Türkçe için oldukça önem arz eden felsefi bir dil meydana getirmişlerdir. Şimdiye kadarki yapılan araştırmalarda Budist Eski Uygurca edebiyata ilişkin birçok eserin Sanskritçe Budist külliyattaki yeri belirlenmeye çalışılmıştır. Bununla birlikte Sanskritçe Budist külliyatla henüz ilişkilendirilememiş metin parçaları da muhtelif kütüphane ve müze arşivlerinde korunmaktadır. Bu çalışmada şimdiye kadar hangi metnin parçası olduğu belirlenemeyen Eski Uygurca metin parçalarına odaklanılmıştır. Yazı başta beden, dharma ve Buddhalık olmak üzere Budist felsefeye ilişkin farklı konuları ihtiva eden ve şimdiye kadar yayımlanmamış yedi Eski Uygurca fragmanın filolojik neşrini konu almaktadır. Bu yazının temelini oluşturan ve bugün Berlin Brandenburg Bilimler Akademisi Turfan Koleksiyonu’nda korunan fragmanlar şunlardır: U 2206 (T I), U 2272 (T I α), U 2278 (T I α 503, T I α), U 2333 (T I D 528; T I D), U 2424 (T II 536), U 5386 (T I α) ve U 5702 (T II T 566). Yazı çalışmaya dâhil edilen Eski Uygurca fragmanların yazı çevirimini, harf çevirimini, Türkiye Türkçesine aktarımını, metne ait açıklamalarını ve dizin/sözlüğünü içermektedir.

Anahtar Kelimeler

Budizm, Eski Uygurca, Metin neşri, Beden, Dharma, Buddhalık

Destekleyen Kurum

Bu yazı TÜBA-GEBİP programı tarafından desteklenmiştir.

BODY, DHARMA, AND BUDDHAHOOD: OLD UYGHUR FRAGMENTS ON BUDDHIST PHILOSOPHY

Öz

After the collapse of the Eastern Uyghur Khaganate in 840, some of the Uyghurs migrated to the Ganzhou region and some to the Turfan region. The Uyghurs, who established two different states in these regions, entered different religious and cultural circles as a result of the ethnic diversity in the region. They were influenced by this cultural environment and contributed to this multicultural structure. Although the Turks’ acquaintance with Buddhism dates back to the I. Eastern Turkic Khaganate, the Uyghurs showed great interest in Buddhism in this region, and as a result, they started the translation of works related to the Sanskrit Buddhist canon. These translation activities led to the development of the Old Uyghur Buddhist literature. In consequence, literature with various genres and subjects emerged regarding this philosophical belief system, which originated in India and was founded before Christ. Thanks to the translation of these texts from different schools of Buddhism, the Uyghurs created a philosophical language that is very important for Turkic languages. In the studies carried out so far, the place of many works on Buddhist Old Uyghur literature in the Sanskrit Buddhist canon has been tried to be determined. However, fragments that have not yet been associated with the Sanskrit Buddhist canon are preserved in various library and museum archives. In this paper, Old Uyghur fragments, which have not been identified until now, are focused on. The article is about the philological edition of seven unpublished Old Uyghur fragments, which contain different subjects related to Buddhist philosophy, especially the body, dharma, and Buddhahood. The fragments that form the basis of this article and are preserved in the Berlin Brandenburg Academy of Sciences and Humanities, Turfan Collection are U 2206 (T I), U 2272 (T I α), U 2278 (T I α 503, T I α), U 2333 (T I D 528; T I D), U 2424 ( T II 536), U 5386 (T I α), and U 5702 (T II T 566). The manuscript includes the transcription and transliteration of the Old Uyghur fragments included in the study, translation into Turkish, explanations, and an index/glossary.

Anahtar Kelimeler

Buddhism, Old Uyghur, Text edition, Body, Dharma, Buddhahood

Kaynakça

• Adams, D. Q. (2013). A Dictionary of Tocharian B. Revised and Greatly Enlarged. Vol. 1-2. Amsterdam & New York: Rodopi.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Oxford at the Clarendon Press.
• Edgerton, F. (1953). Buddhist Hybrid Sanskrit Grammar and Dictionary. Vol. II: Dictionary. Yale University.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation. A Functional Approach to the Lexicon. Vol. I-II. Wiesbaden: Harrassowitz. (Turcologica 7.)
• Friedlander, P. G. (2010). The Body and the World in Buddhism. Medicine, Religion, and the Body. Brill: 51-67.
• Gharib, B. (1995). Sogdian Dictionary: Sogdian-Persian-English. Tehran: Farhangan.
• Hirakawa, A. (1997). A Buddhist Chinese-Sanskrit Dictionary. Tōkyō: Reiyukai.
• Karaman, A. (2022). Eski Türkçede İkilemeler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Laut, J. P. (1989). Die unerschütterliche Versenkung. Ein Fragment der alttürkischen buddhistischen Erzählliteratur. E. Wagner ve K. Röhrborn (Editörler). Kaškūl: Festschrift zum 25. Jahrestag der Wiederbegründung des Instituts für Orientalistik an der Justus-Liebig-Universität Gießen içinde (s. 38-51). Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Lessing, F. D. [ed.] (1960). Mongolian-English Dictionary. Berkeley: University of California Press.
• Makransky, J. J. (2004) Buddhahood and Buddha Bodies. Robert E. Buswell (Editör). Encyclopedia of Buddhism: Vol. 1: A-L içinde (s. 76-79). New York: Thomson Gale.
• Monier-Williams, M. (1899). A Sanskrit-English Dictionary. Oxford: Oxford University Press.
• Nadalyayev, V. M., Nasilov, D. M., Tenişev, E. R. ve Şcerbak, A. M. (1969). Drevnetyurkskiy Slovar’. Leningrad: Izdat. Nauka, Leningradskoe Otd.
• Ölmez, M. (2017). Eski Uygurca İkilemeler Üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 65(2), 243-311.
• Poucha, P. (1955). Institutiones Linguae Tocharicae. Pars I: Thesaurus Linguae Tocharicae Dialecti. Praha: A. Státní Pedagogické Nakladatelství.
• Powers, J. (2009). A Bull of a Man: Images of Masculinity, Sex, and the Body in Indian Buddhism. Cambridge, Mass.: Harvard University Press.
• Röhrborn, K. (1991). Die alttürkische Xuanzang-Biographie VII. Nach der Handschrift von Leningrad, Paris und Peking sowie nach dem Transkript von Annemarie von Gabain hrsg., übersetzt und kommentiert. Wiesbaden: Harrassowitz.
• Röhrborn, K. (1977-1998). Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien 1-6. Stuttgart: Steiner.
• Röhrborn, K. (2010). Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien. Neubearbeitung. I. Verben. Vol. 1: ab- - äzüglä-. Stuttgart: Steiner.
• Röhrborn, K. (2015). Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien. Neubearbeitung. II. Nomina-Pronomina-Partikel. Band 1: a-asvık. Steiner.
• Soothill, W. E. ve Hodous, L. (1937). A Dictionary of Chinese Buddhist Terms with Sanskrit and English Equivalents and a Sanskrit-Pali Index. Kegan Paul, Trench, Trubner & Co.
• Şen, S. (2002). Eski Uygur Türkçesinde İkilemeler. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tokyürek, H. (2018). Altun Yaruk Sudur VI. Tegzinç (Karşılaştırmalı Metin Yayını). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tokyürek, H. (2019). Eski Uygur Türkçesinde Budizm ve Manihaizm Terimleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Wilkens, J. (2007). Das Buch von der Sündentilgung. Edition des alttürkisch-buddhistischen Kšanti Kılguluk Nom Bitig. Teil 1. [Vorwort, Einleitung, Edition]. Teil 2. [Glossar, Transliterationen, Tafeln]. Turnhout: Brepols.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen: Altuigurisch – Deutsch – Türkisch / Eski Uygurcanın el sözlüğü: Eski Uygurca – Almanca – Türkçe. Göttingen: Universitätsverlag Göttingen.
• Willemen, C. (2004). Dharma and Dharmas. Robert E. Buswell (Editör). Encyclopedia of Buddhism: Vol. 1: A-L içinde (s. 217-224). New York: Thomson Gale.
• Zieme, P. (2005). Magische Texte des uigurischen Buddhismus. Mit 208 Abbildungen auf 97 Tafeln. Turnhout: Brepols.