Ön-tür Kuramı Çerçevesinde Türkçede Anlamsal Ulamların İncelenmesi

Yıl 2012, Cilt: 52 Sayı: 2, 1 - 19, 01.01.2012

Seda Gökmen Özay Önal

Öz

Rosch’un ön-tür kuramı, uzun çağlar boyunca kabul gömüş olan Aristocu görüşe tepki olarak doğmuş bir zihin tabanlı ulamlaştırma kuramıdır. Rosch, Aristocu görüşün tersine, ulamın içi yapısının homojen olmadığını, bir ön-tür prototype ile birlikte iyi ve kötü üyelerden oluştuğunu iddia etmiştir. Kurama göre, ulam sınırları kesin değildir ve geçiş bölgeleri içerir ki bu ulamın daima yeni üyelere açık olduğu anlamına gelir. Ulamda ön-tür olarak da adlandırılan bir en tipik üye ve kademeli olarak ulamı temsil niteliği azalan çevresel üyeler vardır. Ön-türler bazı zihinsel ayrıcalıklara sahipti; Birer zihinsel referans noktalarıdırlar. En kolay hatırlanabilen üyelerdir. Ön-türler, çocukların anadillerini edinirlerken ilk öğrendikleri kavramlaştırma düzeyi olan temel düzey kavramlardır aynı zamanda.Araştırmanın deneysel bölümünde yürütülen sormacada, çocuk, genç ve yetişkinlerden oluşan 210 denekten, 22 somut ve soyut ulam içeriği için 7 tipik üye yazmaları istenmiştir. Sonuçlar, çalışmanın örneklemi ile sınırlı olmakla birlikte, Türkçede anlamsal ulamların belirli ön-türler etrafında yapılandığını göstermiştir. Ancak, soyut ve somut ulamlar arasında eğilimler açısından bazı farklılıklar tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Ruhdilbilim, Bilişsel Anlambilim, Biliş, Ulamlaştırma, Ön-tür, Ulam, Temel Düzey, Aile Benzeşmesi

Analysis of Semantic Categories in Turkish According to Prototype Theory

Öz

Rosch’s prototype theory is a cognition-based categorization theory which was born as a reaction to Aristotelian view of categorization which has been acknowledged for centuries. Contrary to the Aristotelian view, Rosch claimed that internal structure of a category is not homogeneous, i.e. it has a prototype, good and bad members. Category boundaries are not clear cut and they have transition zones which means that the category is always open to new members. There are a typical member named as prototype in the center and other peripheral members ranking in a hierarchical order, steadily having less representative attributes. Prototypes have some privileges; they are the cognitive reference points, they are easily retrieved and they belong to the basic level category, which children learn first while acquiring their mother tongue. In the experimental part of the research, a group of 210 subjects formed by children, teenagers and adults have been asked for to write down seven typical examples under 22 concrete and abstract category names. The results, within the scope of the research, showed that, the semantic categories in Turkish are formed around prototypes. However, some differences between abstract and concrete categories have been detected.

Anahtar Kelimeler

Psycholinguistics, Cognitive Semantics, Cognition, Categorization, Prototype, Category, Basic Level, Family Resemblance

Kaynakça

• AITCHISON, J.(2003) Words in the Mind.: An Introduction to the Mental Lexicon. Third edition.Oxford Blackwell Publishing:
• AKMAJIAN ve diğ.(2001) Linguistics.Cambridge:MIT Press
• CÜCELOĞLU, D.(2009) İnsan ve Davranışı. İstanbul: Remzi Kitabevi
• ÇENGELCİ, N. B. (1996) Gelişimsel Olarak Kavram ve Kategori Yapılarının İncelenmesi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ege Üniversitesi SBE, İzmir.
• GÖKMEN, S. (2005) “2;5-4;0 Yas Aralığındaki Çocukların Kavram Alanları Açısından Sözcüksel Edinim Düzeyleri” Dilbilim İncelemeleri (ed. İclâl Ergenç, Selçuk İssever, Seda Gökmen, Özgür Aydın) 154-171.Ankara: Doğan Yayıncılık.
• ____________(2010) “Anlamsal ve Algısal Ulamların Türkçedeki Prototipleri” 24.Ulusal Dilbilim Kurultayı.Ankara: ODTÜ
• HEIDER, E.R.(1971) “Focal Color areas and the development of color names” Developmental Psychology. 4, 447-55 ___________(1972)
• Psychology. 93, 10-20 “Universals in Color Naming and Memory” Journal of Experimental
• LÖBNER, S.(2002) Understanding Semantics, New York: Oxford University Presss Inc
• ROSCH, E. (1973).     “On the internal structure of perceptual and semantic Categories” : T.E. Morre (Ed.) Cognitive development and acqusition of language (111-141) New York :Academic Press
• SAEED, J.I. (2005) Semantics. Second Edition,UK: Blackwell Publishing
• SEFEROĞLU, G.(1999) ” Prorotip Kuramı Çerçevesinde Bir Araştırma”: Dilbilim Araştırmaları 1999 (Haz. Doğan Aksan), İstanbul: Simurg Yayınevi
• UNGERER,F. ve SCHMID,H.J.(2006) An Introduction to Cognitive Linguistics. Second Edition: Pearson Longman .