TANZİMAT ROMANINDA TASAVVUF VE TARİKATLARIN YERİ

Yıl 2016, Cilt: 56 Sayı: 1, 249 - 286, 01.01.2016

Canan Öktemgil Turgut

Öz

Bu çalışmada Tanzimat romanlarında tasavvuf ve tarikatların yeri incelenmiştir. Tanzimat romanının ilk örnekleri, Osmanlı devletinin tarikatları denetim altına almak amacıyla önemli düzenlemeler yapmaya başladığı yıllardan hemen sonra verilse de, bu romanlarda tarikatlardan neredeyse hiç söz edilmez. Tasavvuf düşüncesiyle yoğrulmuş bir toplumda yetişmiş yazarların zihinsel dünyaları da tasavvuftan kuşkusuz etkilenmiştir. Üstelik bazılarının yaşamlarının belli evrelerinde tasavvua yoğun ilişkileri olmuştur. Buna karşın Tanzimat romancıları tasavvuf düşüncesini romanlarında öne çıkarmazlar; ancak, tasavvufun varlığı yine de bazı romanlarda dolaylı olarak ortaya çıkar; romanlar dışındaki yazılarındaysa Ahmet Mithat, Şemsettin Sami ve Mizancı Murat dışında, tasavvuf ve tarikatlardan vurgulu bir şekilde söz etmezler. İslam birliği temasının işlendiği romanlarda ve makalelerdeyse tarikatların bu birliğin sağlanmasında bir rolü yoktur. Bu çalışmada, yazarların romanlarında tasavvuf ve tarikatlardan uzak durmalarının iki temel nedeni olduğu sonucuna varılmıştır: Birincisi, Tanzimat sonrası dönemde yaratmak istedikleri aktif insan anlayışı tasavvufun insan anlayışıyla çelişmektedir. İkincisi, yeni bir tür olarak denedikleri romanda, realizm kaygısıyla eski edebiyata özgü olarak gördükleri olağanüstü/fantastik ögelerden kaçınmak istemektedirler.

Anahtar Kelimeler

Tanzimat Romanı, Tasavvuf, Tarikat, İslam Birliği, Masonluk, Realizm, Olağanüstü Ögeler, Fantastik Ögeler

TASAWWUF AND TARIQA IN TANZIMAT NOVEL

Öz

In this work, the representation of tasawwuf and tariqa elements in Tanzimat novels is examined. The early Tanzimat novels appeared a short time after the Ottoman regulations aimed at controlling the tariqa. Despite this, there is almost no mention of tariqa in Tanzimat novels. Moreover, Tanzimat novelists grew up in a society which was deeply blended with tasawwuf and their minds were surely inuenced by the tasawwuf thought. In addition to this, some of them had close involvement with tasavvuf at some point in their lives. Yet the novelists did not place tasawwuf at the forefront in their novels; but, the existence of tasawwuf took place in some novels indirectly. Tasawwuf and tariqa are almost never mentioned in other writings, with the exception of Ahmet Mithat, Şemsettin Sami and Mizancı Murat. In novels and some other writings which dealt with the theme of Islamic union, no role was given to tariqa in achieving this union. There appears to be two basic reasons for the authors' avoidance of tasawwuf and tariqa elements in their writings: First, the ideal of an active individual that they wanted to promote in society is contrary to the su ideal of an individual, which is predominantly passive. Second, they experimented with novels as a new literary style and generally embraced realism. For this reason they steered away from marvellous/fantastic elements associated with the old literary styles.

Anahtar Kelimeler

Tanzimat Novels, Tasawwuf, Tariqa, Islamic Union, Masonry, Realism, Marvellous Elements, Fantastic Elements

Kaynakça

• Abu-Manneh, Butrus. Studies on Islam and The Ottoman Empire in the 19th Century, 1826-1876. İstanbul: ISIS, 2001.
• Ahmet Midhat Efendi. Fazıl ve Feylosof Kızım Fatma Aliye’ye Mektuplar. Haz. F. Samime İnceoğlu ve Zeynep Süslü Berktaş. İstanbul: Klasik, 2011.
• --. Felâtun Bey ile Râkım Efendi. Haz. Tacettin Şimşek. Ankara: Akçağ, 2005.
• --. “Firkat.” Letaif-i Rivayat. Haz. Fazıl Gökçek ve Sabahattin Çağın. İstanbul: Çağrı, 2001. 116-164.
• --. İlhâmât ve Taglîtât. Haz. Emir Hüseyin Yiğit ve Enver Ulaş. İstanbul: Büyüyenay, 2015.
• --. Karnaval-Vah. Bütün Eserleri. Romanlar VIII. Haz. Nuri Sağlam ve Ali Şükrü Çoruk. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2000.
• --. Menfa/Sürgün Hatıraları. Haz. Handan İnci. İstanbul: Arma, 2002.
• --. Yeryüzünde Bir Melek. Bütün Eserleri. Romanlar VI. Haz. Nuri Sağlam. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2000.
• Aktaş, Atilla. “Pişmanlık yahut Uyanış: Ali Bey’in Muğlak Dönüşümü.” Roman Kahramanları 22 (Nisan/Haziran 2015): 146-48.
• Akün, Ömer Faruk. “Namık Kemal.” İslâm Ansiklopedisi 9. Ankara: Millî Eğitim Basımevi, 1978. 54-72.
• Ali Ekrem. Namık Kemal. İstanbul: Devlet Matbaası, 1930.
• Altıntaş, Hayrani. Tasavvuf Tarihi. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 1986.
• Arık, Şahmurat. “‘Ahmet Metin ve Şirzat Romanı’nın Sultan II. Abdülhamid’e Takdimi ve Bir Maruzat.” Atatük Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 35 (2007): 157-65.
• Bilgegil, Kaya. Ziya Paşa Üzerinde Bir Araştırma. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, 1970.
• Birinci, Necat. Nâbizâde Nâzım: Hayatı, Edebî Şahsiyeti, Eserlerinden Seçmeler. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 1987.
• Clayer, Nathalie. Arnavut Milliyetçiliğinin Kökenleri. Avrupa’da Çoğunluğu Müslüman Bir Ulusun Doğuşu. Çev. Ali Berktay. İstanbul: Bilgi Üniversitesi, 2013.
• --. “Bektaşilik ve Arnavut Ulusçuluğu.” Çev. Orhan Koloğlu. Toplumsal Tarih 2 (Şubat 1994): 58-61.
• Dumont, Paul. Osmanlıcılık, Ulusal Akımlar ve Masonluk. Çev. Ali Berktay. İstanbul: Yapı Kredi, 2000.
• Ebu Manneh, Butrus. “Halidîliğin Yükselmesi ve Gelişmesine Yeni Bir Bakış.” Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufîler: Kaynaklar-Doktrin- Ayin ve Erkân- Tarikatlar-Edebiyat-Mimari-Güzel Sanatlar-Modernizm. Haz. Ahmet Yaşar Ocak. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2005. 266-301.
• Ertaylan, İsmail Hikmet. Recaî Zade Ekrem. Y.y.y.: Kanaat Kütüphanesi, 1932.
• --. Türk Edebiyatı Tarihi. Cilt I-IV. Haz. Abdullah Uçman ve diğerleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2011.
• Evin, Ahmet Ö. Türk Romanının Kökenleri ve Gelişimi. Çev. Osman Akınhay. İstanbul: Agora Kitaplığı, 2004.
• Gibb, Hamilton A. R. İslam Medeniyeti Üzerine Araştırmalar. Çev. Kadir Durak ve diğerleri. Der. William R. Polk ve Stanford I. Shaw. İstanbul: Endülüs, 1991.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. “Namık Kemal’in Şiirleri.” Namık Kemal Hakkında. Ankara: Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Enstitüsü, 1942. 11-77.
• Gündüz, İrfan. Osmanlılarda Devlet/Tekke Münasebetleri. İstanbul: Seha, 1989.
• Güven, Güler. Sami Paşazade Sezayi ve Eserleri. İstanbul: Dergâh, 2009.
• Hanioğlu, M. Şükrü. Bir Siyasal Örgüt Olarak Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türklük. İstanbul: İletişim, 1985.
• İsmail Habib. Türk Teceddüd Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1340.
• İzbudak, Veled Çelebi. Tekke’den Meclis’e. Sıra Dışı Bir Çelebi’nin Anıları. Yay. Haz. Yakup Şafak ve Yusuf Öz. İstanbul: Timaş, 2009.
• Kaplan, Mehmed. Namık Kemal. Hayatı ve Eserleri. İstanbul: İbrahim Horoz, 1948.
• --. “Sergüzeşt Romanı.” Türk Edebiyatı Üzerinde Araştırmalar 1. İstanbul: Dergâh, 1995. 369-83.
• Kara, İsmail. “Çağdaş Türk Düşüncesinde Bir Tenkit/Tasfiye Alanı Olarak Tasavvuf ve Tarikatlar.” Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufîler: Kaynaklar-Doktrin- Ayin ve Erkân-Tarikatlar-Edebiyat-Mimari-Güzel Sanatlar-Modernizm. Haz. Ahmet Yaşar Ocak. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2005. 561-85.
• --. “İslâm Düşüncesinde Paradigma Değişimi: Hem Batılılaşalım Hem de Müslüman Kalalım.” Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce.Cilt 1. Ed. Mehmet Ö. Alkan. İstanbul: İletişim, 2006. 234-64.
• Kara, Mustafa. Din, Hayat ve Sanat Açısından Tekkeler ve Zaviyeler. İstanbul: Dergâh, 1980.
• Koloğlu, Orhan. İslâm Âleminde Masonluk. İstanbul: Kırmızı Kedi, 2011.
• Kuntay, Mithat Cemal. Namık Kemal. Devrinin İnsanları ve Olayları Arasında. Cilt 1. İstanbul: Türkiye İş Bankası, 2010.
• Mardin, Şerif. Jön Türklerin Siyasî Fikirleri. İstanbul: İletişim, 2006.
• --. “Tanzimat ve Aydınlar.” Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi. Cilt 1. İstanbul: İletişim, 1985. 46-54.
• --. Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu. Çev. Mümtaz’er Türköne ve diğerleri. İstanbul: İletişim, 1998.
• Mehmed Murad. Tarih-i Ebu’l-Faruk. Birinci Cild. İstanbul: Matbaa-i Amedî, 1325.
• Mizancı Mehmed Murad. Tatlı Emeller Acı Hakikatler yahud Gelecek Nesillere Siyasî Âdab Talimi. Haz. Ahmed Nezih Galitekin. İstanbul: Şehir, 2005.
• Nabizade Nazım. “Kaariime.” Hikâyeler. Külliyât II. Haz. Aziz Behiç Serengil. Ankara: Dün-Bugün, 1961. 63-64.
• --. “Nur”. Nâbizâde Nâzım. Haz. Necat Birinci. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 1987. 24.
• Namık Kemal. “Ahlâk-ı İslâmiye.” Osmanlı Modernleşmesinin Meseleleri. Bütün Makaleleri 1. Haz. Nergiz Yılmaz Aydoğdu ve İsmail Kara. İstanbul: Dergâh, 2005. 309-18.
• --.Cezmi. Yay. Haz. Yakup Çelik. Ankara: Akçağ,1997.
• --. İntibah. Haz. Yakup Çelik. Ankara: Akçağ, 2005.
• --. Namık Kemal’in Mektupları I. Haz. Fevziye Abdullah Tansel. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1967.
• --. “Medeniyet.” Osmanlı Modernleşmesinin Meseleleri. Bütün Makaleleri 1. Haz. Nergiz Yılmaz Aydoğdu ve İsmail Kara. İstanbul: Dergâh, 2005. 358-361.
• --. “Mukaddime-i Celâl.” Celâleddin Harzemşah. Haz. Oğuz Öcal. Ankara: Akçağ, 2005. 31-76.
• --. “Sa’y.” Makalat-ı Siyasiye ve Edebiye. İstanbul: Selanik Matbaası, 1327. 27-33.
• --. “SonPişmanlık Mukaddimesi.” Yeni Türk Edebiyatı Metinleri. Haz. Önder Göçgün. Konya: Seçuk Üniversitesi, 1987.
• --. “Terakki.” Osmanlı Modernleşmesinin Meseleleri. Bütün Makaleleri 1. Haz. Nergiz Yılmaz Aydoğdu ve İsmail Kara. İstanbul: Dergâh, 2005. 212-20.
• Okay, Orhan. Batı Medeniyeti Karşısında Ahmed Midhat Efendi. İstanbul: Dergâh, 2008.
• Öktemgil Turgut, Canan. Türk Romanında İslami Öğeler (1872-1896). Yayımlanmamış Doktora Tezi. Hacettepe Üniversitesi, 2011.
• Özgül, M. Kayahan. XIX. Asrın Özel Bir Edebiyat Mahfeli Olarak Encümen-i Şuarâ. Ankara: Kurgan Edebiyat, 2012.
• Öztürk, Nurettin. Türk Edebiyatında İnsan. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi, 2001.
• Parlatır, İsmail. Recaî-zade Mahmut Ekrem: Hayatı-Eserleri-Sanatı. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, 1983.
• Rahman, Fazlur. “İslâm’da Canlandırma ve Reform Hareketleri.” İslâmî Yenilenme. Makaleler III. Der. ve Çev. Adil Çiftçi. Ankara: Ankara Okulu, 2015. 39-68.
• Recaî-zâde M. Ekrem. “Muhsin Bey yâhut Şâirliğin Hazin Bir Neticesi.” Bütün Eserleri III. Haz. İsmail Parlatır ve diğerleri. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı, 1997. 139-70.
• --. “Saime.” Bütün Eserleri III. Haz. İsmail Parlatır ve diğerleri. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı, 1997. 12-137.
• Sami Paşazade Sezai. “Konak.” Bütün Eserleri 1. Haz. Zeynep Kerman. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu, 2003. 79-98.
• --. “Pederimin Mezarında.” Bütün Eserleri 1.Haz. Zeynep Kerman. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu, 2003. 95-96.
• --. “Sergüzeşt.” Bütün Eserleri 1. Haz. Zeynep Kerman. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu, 2003. 3-78.
• --.“Takaddüme-i Takdir.”Bütün Eserleri 1.Haz. Zeynep Kerman. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu, 2003. 296-300.
• Süleyman Nazif. Namık Kemal. Dersaadet: İkdam Matbaası, 1340.
• Şemseddin Sâmî. İslâmiyetin Yayılması İçin Yapılan Çalışmalar. Çev. Remzi Demir. Ankara: Gündoğan, 1997.
• --. Medeniyyet-i İslâmiyye. Haz. Remzi Demir. Ankara: Gündoğan, 1996.
• --. “Şarkta Şiir ve Şuara-2.” Şemsettin Sami: Süreli Yayınlarda Çıkmış Dil ve Edebiyat Yazıları. Yüksel Topaloğlu. İstanbul: Ötüken, 2012. 178-82.
• --. “Şiir ve Edebiyattaki Teceddüd-i Ahîrimiz.” Şemsettin Sami: Süreli Yayınlarda Çıkmış Dil ve Edebiyat Yazıları. Yüksel Topaloğlu. İstanbul: Ötüken, 2012. 314-319.
• --. “Tarîk.” Kamus-ı Türkî. Dersaadet: İkdam Matbaası, 1317. 883.
• --. “Tasavvuf.” Kamus-ı Türkî. Dersaadet: İkdam Matbaası, 1317. 411.
• Tanpınar, Ahmet Hamdi. 19 uncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Çağlayan, 2001.
• --. Edebiyat Dersleri. Haz. Abdullah Uçman. İstanbul: Dergâh, 2013.
• Türköne, Mümtazer. Siyasi İdeoloji Olarak İslamcılığın Doğuşu. Ankara: Lotus, 2003.
• Ülgener, Sabri F. Zihniyet ve Din. İslâm, Tasavvuf ve Çözülme Devri İktisat Ahlâkı. İstanbul: Derin, 2006.