TÜRK MUTFAK KÜLTÜRÜNDEN BİR SÖZCÜK: GÜLLAÇ

Yıl 2017, Cilt: 57 Sayı: 2, 1163 - 1179, 01.01.2017

Murat Küçük

Öz

Türk mutfak kültürünün önemli bir temsilcisi olan güllaç, kültür tarihi yönünden olduğu kadar dil açısından da dikkati çekmektedir. Türkçe birçok dil bilgisi kitabında, ses bilgisi başlığı altında incelenen ses olaylarından biri de kaynaşmadır. Bu ses olayı için verilen örneklerden birkaçı niçin, ayol, cumartesi, sütlaç olarak sıralanmaktadır. Dolayısıyla kaynaşma olayı için verilen örneklerden biri de güllaç sözcüğüdür. Söz konusu kaynaklarda güllaç sözcüğünün, sütlaç sözcüğüne bir örnekseme analoji olduğu kabul edilerek örnekler arasına konulduğu ve sözcüğün yanlış bölümlenerek gül+lü aş biçiminde değerlendirildiği anlaşılmaktadır. Ancak güllaç sözcüğünün kökeni, Türkçe sözlükler başta olmak üzere Osmanlı Türkçesi sözlüklerinde, Farsça sözlükler ve etimoloji sözlüklerinde Farsça olarak gösterilmekte ve bu sözcüğün gulāc olduğu belirtilmektedir. Bu makalede, güllaç sözcüğünün kökeni ve kuruluşu tartışılmakta, gül kökü ile ilişki kurulamayacağı, sözcüğün bu biçimiyle kaynaşma olayı için uygun bir örnek olmadığı iddia edilmektedir. Elde edilen sonuç ile güllaç sözcüğünün söz konusu açıdan dil bilgisi kitaplarında, bilimsel yayınlarda örnek olarak yer almaması gerektiği ortaya konulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Etimoloji, Dil Bilgisi, Ses Olayları, Kaynaşma, Güllaç, Alıntı Sözcük

A WORD FROM TURKISH CUISINE: GÜLLAÇ

Öz

Güllaç which is an important representative of Turkish culinary culture, draws attention linguistically as much as it does from the point of cultural history. In many Turkish grammar books, one of the phonetic changes studied under phonetics is contraction. Some examples for this phonetic change include words such as “niçin”, “ayol”, “cumartesi”, “sütlaç”. Besides these words, one of the examples given for contraction is the word “güllaç”. In the aforementioned sources it is undestood that the word “güllaç” has been used among the examples as an analogy for “sütlaç” and it is disassembled incorrectly as “gül+lü aş”. However, rstly in Turkish dictionaries, and also in Ottoman Turkish dictionaries, Persian dictionaries as well as in etyimology dictionaries it is indicated that the origin of this word is Persian and it is “gulāc”. In this study, the origin and morphology of the word güllaç are discussed and it is argued that the word can not be related with the root word “gül”, and this word is not a suitable example for this phonetic change, contraction. With the obtained results, it has been proved that the word “güllaç” should not be given as an example for contraction in grammar books and scientic publications..

Anahtar Kelimeler

Etymology, Grammar, Phonetic, Contraction, Güllaç, Loanword

Kaynakça

• Ahmet Vefik Paşa. Lehce-i Osmânî. Dersaadet: Mahmud Beg Matbaası, H.1307.
• Ali Ekber Dihhoda. Lugatnâme-i Dihhodâ XI. Tahran: Tahran Üniversitesi, H.1377.
• Ali Nazima, Reşad. Mükemmel Osmanlı Lügati. Dersaadet: Hacı Hüseyin Efendi Matbaası, H.1319.
• Ali Nourai. An Etymological Dictionary of Persian, English and other Indo-European Languages. Massachusetts: Books On Demand Ltd, 2014.
• Ali Seydi. Resimli Kâmûs-ı Osmânî. İstanbul: Mihrân Matbaası, H.1330.
• Argunşah, Mustafa ve Müjgân Çakır. 15. Yüzyıl Osmanlı Mutfağı Muhammed Bin Mahmûd Şirvanî. İstanbul: Gökkubbe, 2005.
• Atalay, Besim. Türk Dilinde Ekler ve Kökler Üzerine Bir Deneme. İstanbul: Türk Dil Kurumu, 1942.
• Aytaç, Bedrettin. Arap Lehçelerindeki Türkçe Kelimeler. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1994.
• Ayverdi, İlhan. Misalli Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı, 2008.
• Banguoğlu, Tahsin. Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1990.
• Bayram, Yavuz. Çiçekler ve Diğer Bitkilerin Dîvân Şiirine Yansımaları ile Anlam Çerçeveleri. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2001.
• Bianchi, T. X. Ve J. D. Kieffer. Dictionnaire Turc-Français. Paris: A L’Imprimerie Royale, 1837.
• Bilgin, Arif. Osmanlı Saray Mutfağı. İstanbul: Kitabevi, 2004.
• Bilgin, Muhittin. Anlamdan Anlatıma Türkçemiz. Ankara: Anı, 2006.
• Boz, Erdoğan. “Doğu Kökenli Kelimelerdeki Kelime Sonu (b, c, d, g) Ünsüzlerinin Türkiye Türkçesinde Ötümsüzleşme Sorunu.” Türkbilig 2 (2001): 11-22.
• Coşkun, Volkan. Türkçenin Ses Bilgisi. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2015.
• Çağbayır, Yaşar. Ötüken Türkçe Sözlük. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2007.
• Demir, Necati. Ordu İli ve Yöresi Ağızları (İnceleme - Metinler - Sözlük). Ankara: Türk Dil Kurumu, 2001.
• Demir, Tufan. Türkçe Dilbilgisi. Ankara: Kurmay Kitabevi, 2006.
• Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi, Doğan, Levent. Türkiye Türkçesi Grameri. Çanakkale: Paradigma Akademi, 2015.
• Doğan, Mehmet. Doğan Büyük Türkçe Sözlük. Ankara: Yazar, 2011.
• Ercilasun, Ahmet Bican. “-maç / -meç Eki Üzerine.” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 21 (1973): 83-88.
• Erdem, Mehmet Dursun, Mustafa Karataş ve Erkan Hirik. Yeni Türk Dili. Ankara: Maarif Mektepleri, 2015.
• Eren, Hasan. Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Bizim Büro Basımevi, 1999.
• Ergin, Muharrem. Üniversiteler İçin Türk Dili. İstanbul: Bayrak, 1992.
• Gemalmaz, Efrasiyap. Erzurum İli Ağızları (İnceleme - Metinler - Sözlük ve Dizinler) III. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1995.
• Gemici, Sabiha. Mihrî Hatun Divanı Karşılaştırmalı Metin Cümle Yapısı ve Cümle Türleri. Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, 1990.
• Gencan, Tahir Nejat. Dilbilgisi. İstanbul: Türk Dil Kurumu, 1975.
• Gülensoy, Tuncer. Türkçe El Kitabı. Kayseri: Bizim Gençlik, 1995.
• --. Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözlüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu, 2007.
• Günay, Turgut. Rize İli Ağızları (İnceleme - Metinler - Sözlük). Ankara: Kültür Bakanlığı Millî Folklor Araştırma Dairesi, 1978.
• Hasan Enverî. Ferheng-i Bozorg-i Sohen. Tahran: Sohen, H.1381.
• Hasan Şuurî. Ferheng-i Şuurî Lisânü’l-Acem. İstanbul: Cemal Efendi Matbaası, H.1314.
• Hengirmen, Mehmet. Dilbilgisi ve Dilbilim Terimleri Sözlüğü. Ankara: Engin, 1999.
• --. Türkçe Dilbilgisi. Ankara: Engin, 1998.
• Horn, Paul - Hainrich Hobsmann. Ferheng-i Rîşe-Şinâsî-yi Fârsî. Çev. Celal Hâlikî-yi Mutlak. İsfahan: Mihr-efrûz, 2015.
• Hüseyin Kâzım Kadri. Türk Lûgati. İstanbul: Türk Dil Kurumu, 1945.
• Hüseyin Remzî. Lügat-i Remzî. İstanbul: Matbaa-i Hüseyin Remzî, H.1305.
• İbrahim Cüdî Efendi. Lügat-ı Cüdî. Trabzon: Kütübhane-i Hamdî, H.1332.
• İlhan, Nadir. “Türkçede Ek+Kök / Kök+Ek Kaynaşmasıyla Ortaya Çıkan Ekler.” Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 4/8 (2009): 1535-1557.
• İmer, Kamile, Ahmet Kocaman ve A. Sumru Özsoy. Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi, 2011.
• Johnson, Francis. A Dictionary Persian, Arabic, and English. London: W. H. Allen And Co, 1852.
• Kahraman, Seyit Ali - Mary Işın Priscilla. Ahmed Cavid Tercüme-i Kenzü’l-İştihā 15. Yüzyıldan Bir Mutfak Sözlüğü. İstanbul: Kitap, 2006.
• Kanar, Mehmet. Büyük Farsça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Birim, 1993.
• --. Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Say, 2010.
• Karaağaç, Günay. Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2013.
• --. Türkçenin Dil Bilgisi. Ankara: Akçağ, 2012.
• Kargı Ölmez, Zuhal. Mahbûbü’l-Kulûb: İnceleme-Metin-Sözlük. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yayımlanmamış Doktora Tezi, 1993.
• Kartallıoğlu, Yavuz. Bernardo da Parigi’nin Söz Kitabı 400 Yıllık İtalyanca-Türkçe Sözlük. Ankara: Gazi Kitabevi, 2010.
• Kaya, Önal. Ālī Şīr Nevāyī Fevāyidü’l-Kiber. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1996.
• Kaygın, Can. Ferheng-i Murtazâ (Metin-İnceleme) I-II-III, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doğu Dilleri ve Edebiyatları Anabilim Dalı Fars Dili ve Edebiyatı Bilim Dalı Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Kėlėkian, Diran. Dictionnaire Turc-Français Kâmûs-ı Fransevî Musavver Türkçeden Fransızcaya Lügat. İstanbul: Kanaat Kütüphanesi, 1928.
• Koç, Nurettin. Yeni Dilbilgisi. İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 1996.
• Korkmaz, Zeynep. Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2003.
• Mallouf, Nassif. Dictionnaire Turc-Français/Türkî ve Fransevî Lugatnâmesi. Paris: Maisonneuve Et Cie., 1863.
• Mehmed Salahî. Kâmûs-ı Osmânî. İstanbul: Mahmud Beg Matbaası, H.1313.
• Meynard, A. C. Barbier De. Dictionnaire Turc-Français. Amsterdam: Philo Press,
• Muallim Naci.Lügat-i Nâcî. İstanbul: Çağrı, 1987.
• Muhammed Muin. Ferheng-i Fârsî. Tahran, 1968.
• Mütercim Âsım Efendi. Lugat-i Burhân-ı Kâtı’. İstanbul: Matbaa-i Osmaniye, H.1302.
• Nişanyan, Sevan. Sözlerin Soyağacı. İstanbul: Everest, 2002.
• Örnekleriyle Türkçe Sözlük. Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı, 1995.
• Özkan Nalbant, Bilge. Nevâdirü’n-Nihâye: İnceleme - Metin - Dizin. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2005.
• Özkan, Mustafa ve Muhammet Yelten. Türkçe’nin Sözlüğü. İstanbul: Babıali Kültür, 2002.
• Özkan, Mustafa, Osman Esin ve Hatice Tören. Yüksek Öğretimde Türk Dili Yazılı ve Sözlü Anlatım. İstanbul: Filiz Kitabevi, 2001.
• Parlatır, İsmail. Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Yargı Yayınevi, 2006.
• Püsküllüoğlu, Ali. Türkçe Sözlük. Ankara: Arkadaş, 2012.
• Raif Necdet ve Hasan Bedreddin. Resimli Türkçe Kâmûs. İstanbul: Ahmet Kemal Matbaası, 1927.
• Redhouse, Sir James W. A Turkish And English Lexicon. Beirut: Librairie Du Liban, 1978.
• Steingass, Francis Joseph. A Comprehensive Persian-English Dictonary. Beirut: Librairie Du Liban, 1975.
• Şemseddin Sami. Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: Dersaâdet: İkdâm Matbaası. H.1317.
• Şeyh Süleyman Efendi-i Buharî. Lugat-i Çağatay ve Türkî-i Osmânî. İstanbul: Mihran Matbaası. H.1298.
• Şükûn, Ziya, Gencinei Güftar Ferhengi Ziya - Farsça-Türkçe Lûgat, İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Basımevi, 1996.
• Tezcan, Semih. Bir Ziyafet Defteri. İstanbul: Simurg, 1998.
• Tietze, Andreas. Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati II. Wien: Österreichischen Akademie der Wissenschaften, 2009.
• Topaloğlu, Ahmet. Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1989.
• --. Türkçe Sözlük. İstanbul: Kapı, 2014.
• Toven, Mehmed Bahaeddin. Yeni Türkçe Lügat. İstanbul: Evkâf-ı İslâmiyye Matbaası, H.1330.
• Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2011.
• Türkçe Sözlük. Ankara: Dil Derneği, 2012.
• Ünlü, Suat. Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim, 2013.
• Vardar, Berke ve diğerleri. Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: ABC Kitabevi, 1988.
• Yelten, Muhammet. Türk Dili ve Anlatım Bilgileri. İstanbul: Türkmen Kitabevi, 2011.
• Yerasimos, Stefanos. Sultan Sofraları 15. ve. 16. Yüzyılda Osmanlı Saray Mutfağı. İstanbul: Yapı Kredi, 2002.
• Yıldırım, Nimet. “Sûzenî.” İslam Ansiklopedisi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2010. 3-4.
• Yılmaz, Engin. Temel Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Pegem Akademi, 2014.