OSMANLI DÖNEMİ'NDE KULLANILAN İKİ ANALOG BİLGİSAYAR: RUBÛ' EL-MÜCEYYEB VE PERGÂR-I NİSBE

Yıl 2017, Cilt: 57 Sayı: 1, 407 - 421, 01.01.2017

İrem Aslan Seyhan

Öz

İçinde bulunduğumuz çağın bireylere empoze ettiği, “Teknolojinin mekanik ve metalik olmak zorunda olduğu” yanılgısı, çağımızın en büyük yanlış anlaşılmalarından biridir. Teknoloji, en temel anlamda insan aklının ürünü olan ve insan hayatını kolaylaştırmak gayesiyle tasarlanan mamulleri tanımlayan bir sistemdir. Bu bağlamda tarih boyunca birçok teknolojik alet geliştirilmiştir. Bunlardan bazıları doğrudan bilime hizmet etmektedir. Makalemizin konusu da Osmanlı Dönemi'nde son derece yaygın olarak kullanılmış, bilimsel bilgi sayesinde tasarlanmış ve aynı zamanda doğrudan bilimin gelişmesine hizmet etmiş olan iki teknolojik alettir. Bu aletler, yani rubû' el-müceyyeb trigonometrik kadran ve pergâr-ı nisbe sektör birer analog bilgisayar sayılmaktadır. Makalemizde adı geçen astronomi-matematik aletleri detaylı olarak incelenirken, kullanım alanları ve popülerliklerinin sebeplerine de yer verilmektedir. Ayrıca bu esnada adı geçen aletlerin bir sentezi olan Galileo'nun askeri pergeli de -yine bu inceleme kapsamında- gerekli yere oturtulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Matematik Tarihi, Teknoloji Tarihi, Osmanlı Teknolojisi, Osmanlı Matematiği, Sektör, Pergar-ı Nisbe, Trigonometrik (Sinüs) Kadran, Rubû

TWO ANALOGUE COMPUTERS IN THE OTTOMAN ERA: TRIGONOMETRIC SINE QUADRANT AND SECTOR

Öz

The idea that “Technology needs to be mechanical and metallic” is one of the biggest misunderstandings of our time, which has been imposed on us by the era that we are living in. By the basic denition, technology is a unique product of human intelligence, a system aimed to design tools that will make human life easier. Thus, there have been many technological devices developed to this end since the beginning of history. Some of these devices serve directly science. Our article deals with two devices of such function which were extensively used in the Ottoman era, and which were designed by scientic knowledge while contributing to the development of science. These devices, namely sector and trigonometric quadrant, are considered analogue computers. While examining these devices, we will also point out their area of utilization and the reason for their popularity. This will also consider Galileo's military compass -which is a hybrid device of the quadrant and sector- and its relation to these devices.

Anahtar Kelimeler

History of Mathematics, History of Technology, Ottoman Technology, Ottoman Mathematics, Sector, Proportional Compass, Trigonometric (Sine) Quadrant, Quadrant

Kaynakça

• Acar, M. Şinasi, Atilla Bir ve Mustafa Kaçar. Rubu Tahtası Yapım Klavuzu (Rubu Dâirenin Esâsı ve Usûl-i Tersimi). İstanbul: Ofset, 2014.
• Beydilli, Kemal. Türk Bilim ve Matbaacılık Tarihinde Mühendishane ve Mühendishane Matbaası ve Kütüphanesi (1776-1826). İstanbul: Eren, 1995.
• Demir, Remzi. “Eski Bir Hesap Aleti: Rub’u’l-Müceyyeb ve Takiyüddin ibn Maruf’un Rub’u’l-Müceyyeble Yapılan İşlemler Manzumesi Adlı Risalesi.” Bilim ve Felsefe Metinleri 1.1 (1992): 29-52.
• Dizer, Muammer. Rubu Tahtası. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi, 1987.
• Gökmen, Fatin. Rubu Tahtası, Nazariyatı ve Tersimi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1948.
• Istituto e Museo di Storia della Scienza Museo Galileo Catalogue Florence-ITALY:
• 2015. Web. 22 Aralık 2016.
• Istituto e Museo di Storia della Scienza Museo Galileo. Galileo’s Compass. Florence: 2004. Web. 22 Aralık 2016.
• İshak Efendi. Mecmu‘a-yı ‘Ulûm-ı Riyâzıye. İstanbul: Matbaa-i Amire. 1831.
• King, David. Islamic Astronomical Instruments. London: Variorum Reprints,1987.
• Leupold, Jacob. Theatrum Arithmetico-Geometricum. Leipzig: Bernhard Christoph Breitkopf und Sohn, 1727.
• Polat, Atilla. “Treatises on
Pergâr-ı nisbe (Sector) in the manuscript collections of Turkey.” XXVth Scientific Instrument Symposium: Instruments between East and West. İstanbul. 29.09.2016.
• Stone, Edmund. The Construction and Principal uses of Mathemathical Instruments; Translated from the French of M. Bion Chief Instrument-Maker to the French King. Londra: H. W for J. Senex and W. Taylor, 1723.
• “Technology.” Cambridge University Online Dictionary. Cambridge Advanced Learner’s Dictionary & Thesaurus Online, 2017. Web. 2 Ocak 2017.
• Tomash Erwin ve Williams Michael R. “The Sector: It’s History, Scales and Uses.” EEE Annals of the History of Computing 25. 1 (2003): 34-47.
• Turner, Gerard L’E. Scientific Instruments 1500-1900. California: University of California,1998.
• Unat, Yavuz. İlk Çağlardan Günümüze Astronomi Tarihi. Ankara: Nobel, 2013.
• Zack M. ve Landry E. Research in History and Philosopy of Mathematics (The CSHPM 2014 Annual Meeting in St. Catharines, Ontario). Basel: Birkhaeuser, 2015.
• Ziya, Ahmed. Rubu Dâirenin Sûret-i İsti’mâli. İstanbul: Kandilli Boğaziçi, 1919-20 (Hicri 1338).