DECIMAL FRACTIONS IN OTTOMAN MATHEMATICAL TEXTS WRITTEN th th BY BOOKKEEPERS: 15 -17 CENTURIES

Yıl 2017, Cilt: 57 Sayı: 1, 446 - 492, 01.01.2017

Zeynep Tuba Oğuz

Öz

This work aims to reveal the contributions of the bookkeepers to Ottoman mathematics through an analysis of how decimal fractions were handled in the traditional period of Ottomans. Also, this study tries to offer some ndings related to the place of the Ottomans in the history of arithmetics. The texts that we have examined represent an advanced level of calculation techniques with decimal fractions peculiar to Ottoman bookkeepers. According to the results of our research, it is seen that decimal fractions were much used in the mathematical texts we examined, and the contributions to this area continued uninterruptedly between the 15th and 17th centuries. In this study, different manuscripts have been used and evaluated with the information we have obtained from other sources.

Anahtar Kelimeler

Ottomans, Bookkeepers, Mathematics, Decimal Fractions

ONDALIK KESİRLERİN OSMANLI MUHASEBE MATEMATİĞİ ESERLERİNDEKİ YERİ 15-17. YÜZYIL

Öz

Bu çalışmada, Osmanlıların klâsik dönem hesap kitaplarından muhasebe matematiği eserleri incelenerek, müellierinin muhasiplerin Osmanlı matematiğine olan katkılarını ortaya çıkarmak amaçlanmıştır. Ayrıca, Osmanlıların aritmetik tarihindeki yerine ilişkin birtakım tespitlerde bulunulmaya çalışılmıştır. İncelediğimiz eserler, Osmanlı muhasiplerine özgü ondalık kesirlerle yapılan ileri seviyede hesaplama tekniklerini göstermektedir. Sonuç olarak, ondalık kesirlerin incelediğimiz eserlerde yoğun bir biçimde işlendiği görülmüş ve konuyla ilgili katkıların 15- 17. yüzyıllar arasında kesintisiz devam ettiği anlaşılmıştır. Çalışmamızda ağırlıklı olarak yazma eserlerden faydalanılmış olup, elde edilen bilgiler diğer kaynaklarla bütünleştirilerek incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlılar, Muhasipler, Matematik, Ondalık Kesirler

Kaynakça

• Ahmed Tevhid Efendi. Nuhbetü’l- Hisâb. Ragıp Paşa nr. 935.
• Başhoca İshak Efendi. Mecmûa-ı Ulûm-ı Riyâziyye. C. I. Dersaadet: Matbaa-ı Amire, H.1247.
• Berggren, John Lennart. Episodes in the Mathematics of Medieval İslam. Newyork: Springer, 2003.
• Bülbül, Yaşar. “Klâsik Dönem Osmanlı Muhasebe Sistemi.” Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 6 (1999): 151-182.
• Cajori, Florian. A History of Mathematical Notations. Vol.1. Newyork: Dover Publications, 1993.
• --. Matematik Tarihi. Çev. Deniz İlalan. Ankara: ODTÜ, 2014.
• Demir, Remzi. Takiyyüddin’de Matematik ve Astronomi. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, 2000.
• Derviş bin Lütfi. Terceme-i Risale-i Şeyh Garseddin fî Usûli’l- Hisâb li Derviş bin Lütfi. Köprülü nr. 936.
• Fazlıoğlu, İhsan. “Osmanlı Klâsik Muhasebe Matematik Eserleri Üzerine Bir Değerlendirme.” Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi (TALİD) 1/1 (Bahar 2003): 345-367.
• --. "Osmanlılar: G) İlim ve Kültür: 1. Düşünce Hayatı ve Bilim.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi XXXIII (2007) : 548-556.
• Garseddin ibn Nakīb. Tezkiretü’l- Küttab fi ilmi’l- Hisab. Zeytinoğlu nr. 305/9; Revan Köşkü nr. 2013/10.
• Gıyaseddin Cemşid Kâşî. Miftâhu’l- Hisâb. Tah. Nadir el-Nablusi. Dımaşk: Câmiatü Dımaşk, 1977.
• Güvemli, Oktay. Türk Devletleri Muhasebe Tarihi: Osmanlı İmparatorluğu-Tanzimat’a Kadar. C. 2. İstanbul: İstanbul Y. M. M. Odası, 2000.
• Güvemli, Oktay, Cengiz Toraman ve Batuhan Güvemli. Osmanlı İmparatorluğunda Devlet Muhasebesi-Anadolu Muhasebe Kayıt Kültürü. İstanbul: Kamu Gözetimi Muhasebe ve Denetim Standartları Kurumu, 2014.
• Hacı Atmaca. Mecma‘u’l- Kavâ‘id. Koyunoğlu nr. 14016; Köprülü nr. 341.
• Hacı Muhammed el-Akpınarî. Şems-i Leylan. İzmir nr. 26756.
• Hamza Bâli b. Aslan. Misbâhu’l- Künûz. Milli Kütüphane nr. A. 2947.
• Hayrettin Halil b. İbrahim. Miftâh-ı Künûz-ı Erbâb-ı Kalem ve Misbâh Rumûz-ı Ashâb- ı Rakam. Haraççıoğlu nr. 1184.
• Hunger, Herbert ve Kurt Vogel. Ein Byzantinisches Rechenbuch des 15. Jahrhunderts. Wien: Der Österreicchiscen Akademie Der Wissensscchaften, 1963.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. Osmanlı Matematik Literatürü Tarihi. C. 1. İstanbul: IRCICA, 1999.
• İnalcık, Halil. “Osmanlı Metrolojisine Giriş.” Çev. Eşref Bengi Özbilen. Türk Dünyası Araştırmaları 73 (1991): 21-49.
• Katip Alauddin Yusuf. Mürşîdü’l- Muhâsibîn. Çorum nr. 3076.
• Matrakçı Nasuh. Umdetü’l- Hisâb. Antalya Tekelioğlu nr. 678; Nuruosmaniye nr. 2984; İstanbul Üniversitesi TY nr. 2755.
• Muhammed b. Musa. Miftâhu’l- Müşkilât. Çorum nr. 4514/4.
• Mustafa el- İstanbulî. Madenü’l- Esrâr. Şehid Ali Paşa nr. 1995; 1996.
• Needham, Joseph. Science and Civilisation in China. Vol. 3. Cambridge: Cambridge University, 2012.
• Pir Mahmud Sıdkı Edirnevî. Terceme-i Miftâh-ı Künûz. Şehid Ali Paşa nr. 1973.
• Rashed, Rushdi. The Development of Arabic Mathematics Between Arithmetic and Algebra. Trans. A. Armstrong. Springer, 1994.
• Sadi b. Halil. Miftâhu’l-Müşkilât fi’l-Hisâb. Milli Kütüphane nr. FB 130/1.
• Sahillioğlu, Halil. “Türk Para Tarihi Bakımından Eski Hesap Kitaplarının Değeri.” Belgelerle Türk Tarihi Dergisi (1968): 71-74.
• Saidan, Ahmed Selim. “The Earliest Extant Arabic Arithmetic: Kitab al-Fusul fi al- Hisab al-Hindi of Abu al-Hasan, Ahmad ibn Ibrahim al-Uqlidisi.” Isis 57/190 (1966): 475-490.
• Sarton, George. “The First Explanation of Decimal Fractions and Measures (1585). Together with a History of the Decimal Idea and a Facsimile (No. XVII) of Stevin's Disme.” Isis 23 (1935): 153-244.
• Stevin, Simon. “La Disme.” Trans. Vera Sanford. A Source Book in Mathematics. Ed. David Eugene Smith. Newyork: McGraw-Hill Book Company, 1929: 20-34.
• Takıyyüddin ibn Maruf. Buğyetü’t-Tullâb min ʻİlmi’l-Hisâb. Carullah nr. 1454.
• Yusuf b. Kemal el- Bursevî. Câmi‘u’l- Hisâb. Lala İsmail nr. 288; Ali Emiri, Türki – Aritmetik nr. 40; Cambridge nr. R.13.11.
• Yusuf b. Muhammed (Kâtib-i Müşâhere). Risâle-i Ken‘âniye. Şehid Ali Paşa nr. 1979.