PERCEPTIONS OF “TÄŊRI” AND “ALLAH” DURING THE ISLAMIZATION PROCESS OF THE TURKS

Yıl 2018, Cilt: 58 Sayı: 1, 301 - 326, 01.01.2018

Hayrettin İhsan Erkoç

Öz

Different views exist on the conversion of Turks to Islam and its reasons. According to one of these views, the existence of similarities between ancient Turkic beliefs and Islam, especially in the concepts of Täŋri Tengri and Allah, speeded up this process. When the perception of Täŋri among the Turks during this period is examined, it can be observed that it possessed some similarities with the concept of Allah in Islam. However, contrary to the strict belief of Allah in Islam, the perception of Täŋri among Turks was more flexible. Indeed, ancient Turkic beliefs show quite many differences from Islam and its concept of Allah as well as they show some similarities. Even if the similarities between the two faiths may have made it easier for the conversion of Turks to Islam, beliefs that made this event more difficult also existed. It should also not be forgotten that the conversion of Turks to Islam had many different reasons. In our study, the perceptions of Täŋri among Turks during their process of Islamization and the concept of Allah in Islam have been compared using the sources of the period, while similarities and differences between the two have been demonstrated.

Anahtar Kelimeler

Islamization of the Turks, Täŋri, Tengri, Allah, Ancient Turkic Beliefs, Islam, Conversion

TÜRKLERİN İSLÂMİYETE GEÇİŞ SÜRECİNDE TEŊRİ VE ALLAH ALGILARI

Öz

Türklerin İslâmiyete geçişleri ve bunun nedenleri konusunda farklı görüşler bulunmaktadır. Bu konuda öne sürülen görüşlerden birine göre, eski Türk inançları ile İslâmiyet arasında, özellikle de Teŋri ve Allah kavramlarında benzerlikler bulunması bu süreci hızlandırmıştır. Türklerin bu dönemdeki Teŋri algısı incelendiğinde, İslâm’daki Allah kavramıyla aralarında bazı benzerlikler olduğu görülmektedir. Ancak İslâm’daki katı Allah inancının tersine, Türklerin Teŋri algıları daha esnek olmuştur. Nitekim eski Türk inançları, İslâm’dan ve onun Allah kavramından benzerliklerin yanı sıra epey farklılıklar da göstermektedir. İki inanç arasındaki benzerlikler Türklerin İslâm’a geçişlerini belki kolaylaştırmış olsa da bu olayı zorlaştıran inançlar da var olmuştur. Türklerin Müslüman olmalarının pek çok farklı nedeninin bulunduğu da unutulmamalıdır. Çalışmamızda, dönemin kaynakları kullanılarak Türklerin İslâmiyete geçiş sürecindeki Teŋri algıları ile İslâm’daki Allah kavramı karşılaştırılmış, benzerlikler ve farklılıklar ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Türklerin İslâmlaşmaları, Teŋri, Allah, Eski Türk İnançları, İslâm, Din Değiştirme

Kaynakça

• Aydın, Erdoğan. Nasıl Müslüman Olduk?. İstanbul: Cumhuriyet Kitapları, 2004.
• Aydın, Erhan. “Ongi Yazıtı Üzerine İncelemeler.” İlmî Araştırmalar: Dil ve Edebiyat İncelemeleri 25 (2008): 21-38.
• --. Yenisey Yazıtları. Konya: Kömen Yayınları, 2015.
• --. Orhon Yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor). İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2017.
• --. Uygur Yazıtları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2018.
• Ata, Aysu. Türkçe İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası): Karahanlı Türkçesi (Giriş- Metin-Notlar-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu, 2004.
• Ban Zhao 班昭. Hanshu 漢書. Shanghai 上海: Zhonghua Shuju 中華書局, 1964.
• Barthold, Vasiliy Vladimiroviç. Orta-Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler. Çev. Râgıp Hulusi Özdem. Haz. Kâzım Yaşar Kopraman ve İsmail Aka. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2006.
• Barthold, W. “Türklerde ve Moğollarda Defin Merasimine Dair.” Çev. Abdülkadir İnan. Belleten XI.43 (1947): 515-539.
• --. Turkestan Down to the Mongol Invasion. Norfolk: E. J. W. Gibb Memorial Trust, 1977.
• Berta, Árpád. Sözlerimi İyi Dinleyin…: Türk ve Uygur Runik Yazıtlarının Karşılaştırmalı Yayını. Çev. Emine Yılmaz. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2010.
• Beşevliyev, V. “Proto-Bulgar Dini.”.Çev. T. Acaroğlu. Belleten IX.34 (1945): 213-261.
• Biçer, Bekir. Türklerin İslâmlaşma Süreci. Ankara: Akçağ Yayınları, 2012.
• Blockley, R. C. The Fragmentary Classicising Historians of the Later Roman Empire: Eunapius, Olympiodorus, Priscus and Malchus. 2 Volumes. Trowbridge: Francis Cairns, 1981-1983.
• Bombaci, Alessio. “Qutluγ Bolzun ” Ural-Altaische Jahrbücher XXXVI (1965): 284- 291.
• Boroskov, A. K. Orta Asya’da Bulunmuş Kur’an Tefsirinin Söz Varlığı (XII.-XIII. Yüzyıllar). Çev. Halil İbrahim Usta ve Ebülfez Amanoğlu. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2002.
• Caferoğlu, Ahmet. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1968.
• Cahun, Leon. Asya Tarihine Giriş: Kökenlerden 1405’e, Türkler ve Moğollar. Çev. Sabit İnan Kaya. İstanbul: Seç Yayın Dağıtım, 2006.
• Clauson, Gerard. “The Ongin Inscription.” Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland 3.4 (1957): 177-192.
• --. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Oxford University Press, 1972.
• Danişmend, İsmail Hami. Türkler Niçin Müslüman Oldu?. Haz. Cemal Aydın. İstanbul: Timaş Yayınları, 2008.
• Divitçioğlu, Sencer. Orta-Asya Türk İmparatorluğu (VI. – VIII. Yüzyıllar). Ankara: İmge Kitabevi, 2005.
• Dobrovits, Mihály. “Ongin Yazıtını Tahlile Bir Deneme.” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 2000 (2001): 147-150.
• Dong Gao 董誥. Quan Tangwen 全唐文. Beijing 北京: Zhonghua Shuju 中華書局, 1983.
• Donuk, Abdülkadir. Eski Türk Devletlerinde İdarî-Askerî Ünvan ve Terimler. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1988.
• Du You 杜佑. Tongdian通典. Beijing 北京: Zhonghua Shuju 中華書局, 1996.
• Duan Chengshi 段成式. Youyang Zazu 酉陽雜俎. Beijing 北京: Zhonghua Shuju 中華 書局, 1981.
• Eberhard, Wolfram. Çin Simgeleri Sözlüğü: Çin Hayatı ve Düşüncesinde Gizli Simgeler. Çev. Aykut Kazancıgil ve Ayşe Bereket. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2000.
• Ercilasun, Ahmet Bican. Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2016.
• Erdal, Marcel. “Ongin Yazıtı.” Çev. Semih Tezcan. “Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl” Konulu III. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu – 26-29 Mayıs 2010 – Bildiriler Kitabı. Ed. Ülkü Çelik Şavk. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Basımevi, 2011. 363-372.
• Erdem, Mustafa. “Geleneksel Türk Dini ve İslâm.” Dinî Araştırmalar 1.2 (1998): 79- 91.
• Ergin, Muharrem. Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 2002.
• Erkoç, Hayrettin İhsan. “Türk Mitlerindeki Motifler (VI.-VIII. Yüzyıllar).” Journal of Old Turkic Studies 1.1 (2017): 36-75.
• Esin, Emel. Türk Kozmolojisine Giriş. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2001.
• Firdevsi. Şehname. Çev. Necati Lugal. 4 Cilt. İstanbul: Maarif Basımevi, 1955.
• Gibb, Hamilton Alexander Roskeen. Orta Asya’da Arap Fetihleri. Çev. Hasan Kurt. Ankara: Çağlar Yayınları, 2005.
• Giraud, René. Gök Türk İmparatorluğu: İlteriş, Kapgan ve Bilge’nin Hükümdarlıkları (680-734). Çev. İsmail Mangaltepe. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1999.
• Gömeç, Saadettin Yağmur. Kök Türk Tarihi. Ankara: Berikan Yayınevi, 2016.
• Günay, Ünver ve Harun Güngör. Başlangıçtan Günümüze Türklerin Dinî Tarihi. İstanbul: Ocak Yayınları, 1997.
• Güngör, Harun. “Uygur Kağan Ünvanlarında Kün ve Ay Teñri Kavramlarının Kullanılışı.” XI. Türk Tarih Kongresi – Ankara: 5-9 Eylül 1990 – Kongreye Sunulan Bildiriler. II. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1994. 511-517.
• Herodotus. The Persian Wars, Volume II: Books 3-4. Trans. A. D. Godley. Loeb Classical Library. London: Harvard University Press, 1921.
• Hoca Ahmed Yesevî. Dîvân-ı Hikmet. Çev. Hayati Bice. Ed. Mustafa Tatcı. Ankara: Ahmet Yesevi Üniversitesi Yayınları, 2010.
• Ḥudūd al-ʿĀlam ‘The Regions of the World’: A Persian Geography, 372 A.H. – 982 A.D.. Trans. V. Minorsky. London: Oxford University Press, 1937.
• İbn Fazlan. Seyahatnâme. Çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Bedir Yayınevi, 1995.
• İnan, Abdülkadir. Eski Türk Dînî Tarihi. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1976.
• --. Tarihte ve Bugün Şamanizm: Materyaller ve Araştırmalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2000.
• Kafesoğlu, İbrahim. Eski Türk Dini. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1980.
• --. Türk Millî Kültürü. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2002.
• Karatay, Osman. Türklerin İslâmı Kabulü. Ankara: Kripto Kitaplar, 2018.
• Kaşgarlı Mahmut. Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi. Çev. Besim Atalay. 4 Cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1998-1999.
• Kljaštornyj, Sergej G. and Vladimir A. Livšic. “The Sogdian Inscription of Bugut Revised”. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae XXVI.1 (1972): 69-102.
• Kormuşin, İgor. “Yenisey Yazıtları”. Çev. Risbek Alimov, Yenisey - Altay - Kırgızistan Yazıtları ve Kağıda Yazılı Runik Belgeler. Haz. İgor Kormuşin, Emine Mozioğlu, Risbek Alimov ve Fikret Yıldırım. Ankara: BilgeSu Yayıncılık, 2016. 15-226.
• Kormuşin, İgor Valentinoviç. Yenisey Eski Türk Mezar Yazıtları: Metinler ve İncelemeler. Çev. Rysbek Alimov. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2017.
• Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli. Haz. Ali Özek, Hayrettin Karaman, Ali Turgut, Mustafa Çağrıcı, İbrahim Kâfi Dönmez ve Sadrettin Gümüş. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1993.
• Li Fang 李昉. Taiping Guangji 太平廣記. Beijing 北京: Zhonghua Shuju 中華書局, 1986.
• Li Yanshou 李延壽. Beishi 北史. Beijing 北京: Zhonghua Shuju 中華書局, 1974.
• Linhu Defeng 令狐德棻. Zhoushu 周書. Beijing 北京: Zhonghua Shuju 中華書局, 1974.
• Liu Xu 劉昫. Jiu Tangshu 舊唐書. Shanghai 上海: Zhonghua Shuju 中華書局, 1975.
• Malov, S. E. Pamyatniki drevnetyurkskoy pis’mennosti: Tekstı i issledovaniya. Moskva: İzdatel’stvo Akademii Nauk SSSR, 1951.
• --. Pamyatniki drevnetyurkskoy pis’mennosti Mongolii i Kirgizii. Moskva: İzdatel’stvo Akademii Nauk SSSR, 1959.
• Mert, Osman. Ötüken Uygur Dönemi Yazıtlarından Tes – Tariat – Şine Us. Ankara: Belen Yayıncılık Matbaacılık, 2009.
• Moğolların Gizli Tarihçesi. Çev. Mehmet Levent Kaya. İstanbul: Kronik Kitap, 2018.
• Moravcsik, Gyula. Byzantinoturcica, 2 Volumen. Leiden: E. J. Brill, 1983.
• Müller, Karl. Fragmenta Historicorum Græcorum. 5 Volumen. Paris: Parisiis Editore Ambrosio Firmin Didot, 1851.
• Orkun, Hüseyin Namık. Eski Türk Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1994.
• Ōsawa, Takashi. “Revisiting Khöl-Asgat Inscription in Mongolia from the Second Turkic Qaghanate”. Studies on the Inner Asian Languages 25 (2010): 1-73.
• --. “Revisiting the Ongi inscription of Mongolia from the Second Turkic Qaγanate on the Basis of Rubbings by G. J. Ramstedt.” Suomalais-Ugrilaisen Seuran Aikakauskirja 93 (2011): 147-203.
• Ouyang Xiu 歐陽修. Xin Tangshu 新唐書. Shanghai 上海: Zhonghua Shuju 中華書局, 1975.
• Ölmez, Mehmet. Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları: Metin-Çeviri-Sözlük. Ankara: BilgeSu Yayıncılık, 2012.
• --. “Ongi Yazıtı, Sorunlar ve Çözüm Önerileri.” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 64.1 (2016): 43-86.
• Parker, E. H. A Thousand Years of the Tartars. London: Kegan Paul, Trench, Trubner & Co., Ltd., 1924.
• Pelliot, Paul. “Neuf notes sur des questions d'Asie centrale”. T’oung Pao 26.4-5 (1929): 201-266.
• --. “Tängrim > tärim”, T’oung Pao 37.5 (1944): 165-185.
• Radloff, W. Die Alttürkischen Inschriften der Mongolei. 2 Volumen. Osnabrück: Otto Zeller Verlag, 1987.
• Roux, Jean-Paul. Türklerin ve Moğolların Eski Dini. Çev. Aykut Kazancıgil. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2002.
• Schmidt, P. W. “Tukue’lerin Dini.” Çev. Sâdettin Buluç. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi XIV (1966): 63-80.
• Sima Qian 司馬遷. Shiji 史記. Shanghai 上海: Zhonghua Shuju 中華書局, 1963.
• Şeşen, Ramazan. İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2017.
• Şirin User, Hatice. Köktürk Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları: Söz Varlığı İncelemesi. Konya: Kömen Yayınları, 2009.
• --. “Bömbögör Yazıtı: Bir Türk Kunçuyunun Mezar Taşı.” Dil Araştırmaları 7 (2010): 62-73.
• The Geography of Strabo, Volume V, Books 10-12. Trans. Horace Leonard Jones. Loeb Classical Library. London: Harvard University Press, 1961.
• Suryanî Patrik Mihailin Vakainamesi: İkinci Kısım (1042-1195). Çev. Hrant D. Andreasyan, 1944.
• Tanyu, Hikmet. İslâmlıktan Önce Türklerde Tek Tanrı İnancı. Ankara: Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi, 1980.
• Tatár, Maria Magdolna. “New Data About the Cult of Činggis Qan’s Standard.” Altaica Osloensia – Proceedings from the 32nd Meeting of the Permanent International Altaistic Conference – Oslo, June 12-16, 1989. Ed. Bernt Brendemoen. Oslo: Universitetsforlaget, 1990. 325-338.
• Tekin, Talât. A Grammar of Orkhon Turkic. Bloomington: Indiana University Publications, 1968.
• --. Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1988.
• --. Tunyukuk Yazıtı. Ankara: Simurg Yayınları, 1994.
• --. Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: Sanat Kitabevi, 2000.
• --. Irk Bitig, Eski Uygurca Fal Kitabı. Ankara: Öncü Kitap, 2004.
• The Chronicle of Michael the Great, Patriarch of the Syrians. Trans. Robert Bedrosian. Sources of the Armenian Tradition. Long Branch, 2013.
• The History of the Caucasian Albanians by Movsēs Dasxuranc̣i. Trans. C. J. F. Dowsett. London: Oxford University Press, 1961.
• The History of Theophylact Simocatta. Trans. Michael Whitby and Mary Whitby. Oxford: Oxford University Press, 1997.
• The Secret History of the Mongols. Trans. Igor de Rachewiltz. 2 Volumes. Leiden: Brill, 2004.
• The Syriac Chronicle of Michael Rabo (The Great): A Universal History from the Creation. Trans. Matti Moosa. Teaneck: Beth Antioch Press, 2014.
• Thomsen, Vilhelm. Orhon Yazıtları Araştırmaları. Çev. Vedat Köken. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2002.
• Togan, A. Zeki Velidî. Umumî Türk Tarihi’ne Giriş. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1981.
• Tuotuo 脫脫. Liaoshi 遼史. Beijing 北京: Zhonghua Shuju 中華書局, 1974.
• Turan, Osman. “Türkler ve İslâmiyet.” Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi IV (1946): 457-485.
• --. Türk Cihân Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi: Türk Dünya Nizâmının Millî İslâmî ve İnsânî Esasları. 2 Cilt. İstanbul: Turan Neşriyat Yurdu, 1969.
• Wang Qinruo 王欽若. Cefu Yuangui 冊府元龜. Beijing 北京: Zhonghua Shuju 中華書局, 1994.
• Wei Shou 魏收. Weishu 魏書. Beijing 北京: Zhonghua Shuju 中華書局, 1974.
• Wei Zheng 魏脫. Suishu 隋書. Beijing 北京: Zhonghua Shuju 中華書局, 1982.
• Ünal, Orçun. “İhe Ashete Yazıtı: Yeni Bir Okuma ve Anlamlandırma Denemesi.” Bilig 73 (2015): 271-294.
• Yıldırım, Dursun. “Köktürklerde Kağanlık Süreci; Kaldırma, Kötürme ve Oturma”. Türk Bitiği. Ankara: Akçağ Yayınları, 1998. 102-111.
• --. “Köktürk Yazıtlarında Öd Teñri Aymaz, Yag(g)ıl, ‘Katıl’ Olmaz”. Türk Bitiği. Ankara: Akçağ Yayınları, 1998. 124-133.
• Yıldırım, Fikret. “Kâğıda Yazılı Runik Harfli Eski Türkçe Metinler”. Yenisey - Altay - Kırgızistan Yazıtları ve Kâğıda Yazılı Runik Belgeler. Haz. İgor Kormuşin, Emine Mozioğlu, Risbek Alimov ve Fikret Yıldırım. Ankara: BilgeSu Yayıncılık, 2016. 391-545.
• Yıldız, Hakkı Dursun. İslâmiyet ve Türkler. İstanbul: Kamer Yayınları, 2000.