TÜRKİYE'DE SOSYOLOJİK DÜŞÜNCENİN DOĞUŞU: DÜŞÜNÜRLER, DÜŞÜNCE ÇEVRELERİ VE İLİŞKİLER

Yıl 2020, Cilt: 60 Sayı: 2, 653 - 671, 01.01.2020

Zübeyde Demircioğlu

Öz

Bu çalışma, Darülfûnun Sosyoloji Kürsüsünün 1915 kurulmasıyla sosyolojinin bir disiplin olarak kurumsallaşmasından önce Türkiye'de sosyolojik bilgi üretimini tarihsel ve siyasal bağlamda analiz etmeyi amaçlamaktadır. Çalışmada dönemin siyasal ve toplumsal arka planı ile sosyolojik düşüncenin geliştiği düşünce çevreleri ve düşünürler arasındaki örgütlenme ve ilişki biçimleri birlikte ele alınacaktır. Türkiye'de sosyolojik düşüncenin doğduğu evrede hedefi “memleketi kurtarmak” olan farklı sosyolojik perspektiflere sahip düşünce çevreleri arasında yoğun bir siyasi mücadele yaşanmıştır. Mücadelenin tarafları çoğu kez siyasi gerekçelerle sosyolojiyi araçsallaştırırken, sosyolojinin gelişimine de zemin hazırlamış ve gelişim çizgisini belirlemiştir. Bu çerçevede çalışmada; öncelikle 19. yüzyılda sosyolojik düşünceye giden yolu açan gelişmeler ele alınmış ardından sosyolojik düşüncenin gelişim çizgisi 1908 öncesi dönem, 1908-1912 yılları arası ve 1912 sonrası olmak üzere üç dönemde değerlendirilmiştir. Sonuç olarak sosyolojik düşüncenin gelişiminde kişisel çabalardan ziyade kolektif çabaların ve güçlü örgütlenmelerin etkili olduğu tespit edilmiştir. Ayrıca örgütlenme ve ilişki biçimlerinin izi sürüldüğünde merkezinde Ziya Gökalp'in bulunduğu bir ilişkiler ağının ortaya çıktığı görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Sosyolojik Düşünce, Türkiye'de Sosyoloji, Düşünce Çevresi, Siyaset, İlişkisellik

THE EMERGENCE OF SOCIOLOGICAL THOUGHT IN TURKEY: THINKERS, INTELLECTUAL CIRCLES AND RELATIONS

Öz

This study aims to analyze the production of sociological knowledge in Turkey in historical and political contexts before the institutionalization of Sociology as a discipline with the establishment of the Sociological Chair at Darülfûnun 1915 . The study discusses the political and social background of the period, and the forms of organization and relation among intellectual circles and thinkers together. The intellectual circles with various sociological perspectives that revolved around the main objective of “saving the Ottoman Empire” determined the future development of sociology in the political and intellectual context of the period. In this framework, the developments that paved the way for the emergence of sociological thought in the 19th century were first discussed, and the development of sociological thought before 1908, between 1908 and 1912, and after 1912 was then explored. Therefore, it was determined that collective efforts and strong organizations were more influential in the development of sociological thought than personal efforts. Furthermore, when the forms of organizations and relations were traced, Ziya Gökalp was found at the center of the network of relations.

Anahtar Kelimeler

Sociological Thought, Sociology in Turkey, Circle of Intellectuals, Relationality, Politics

Kaynakça

• Ahmet Şuayb. Hayat ve Kitaplar. Ed. Erdoğan Erbay. Erzurum: Salkımsöğüt, 2005.
• Ahmet Şuayb ve diğerleri. “Mukaddime ve Program.” Ulum-ı İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası. Ed. Mehmet Kanar. İstanbul: Doğu Kitabevi, 2015. 10-11.
• Akçura, Yusuf. Siyaset ve İktisat. Ed. Erol Kılınç. İstanbul: Ötüken, 2015.
• Anastassiadou, Meropi. Tanzimat Çağında Bir Osmanlı Şehri Selânik (1830-1912). 2. Basım. Çev. Işık Ergüden. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2016.
• Atılgan, Emine. Tanzimat’tan Sonra Kurulan İlmi Cemiyetler. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi, 1998.
• Arai, Masami. Jön Türk Devrimi Türk Milliyetçiliği. 6. Baskı. Çev. Tansel Demirel. İstanbul: İletişim, 2016.
• Aydın, Suavi. “İki İttihat-Terakki: İki Ayrı Zihniyet, İki Ayrı Siyaset.” Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce Cilt I: Cumhuriyet’e Devreden Düşünce Mirası, Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi. Ed. Tanıl Bora ve Murat Gültekingil. İstanbul: İletişim, 2009
• Baltacıoğlu, İsmail Hakkı. Hayatım. Ed. Ali Baltacıoğlu. İstanbul: Dünya, 1998.
• Bayur, Yusuf Hikmet. Türk İnkılabı Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1991.
• Berkes, Niyazi. Türk Düşününde Batı Sorunu. İstanbul: Yapı Kredi, 2016.
• Cevizci, Ahmet. Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma, 1999.
• Demircioğlu, Zübeyde ve Hayriye Erbaş. “İlkler: Türkiye’de Gelişme Yazınının Kökenleri.” Türkiye’de Gelişme/Kalkınma Yazınından Bir Seçki. Ed. Hayriye Erbaş. Ankara: Palme, 2018. 28-50.
• Demircioğlu, Zübeyde. Türkiye’de Siyaset ve Düşünce Çevreleri İlişkisi Bağlamında Sosyolojik Düşüncenin Oluşumu ve Ziya Gökalp. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2019.
• Doğan, Atila ve Haluk Alkan. Osmanlı Liberal Düşüncesi ve Ulum-ı İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası. İstanbul: Bilgi Üniversitesi, 2010.
• Doğan, İsmail. “Osmanlı Bilimsel Topluluklarının Türkiye’deki Bilim Eğitimine Etkileri.” Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakülte Dergisi 26. 1 (1977): 131- 149.
• --. “Ahmet Cevdet Paşa.” Türkiye’de Sosyoloji: İsimler-Eserler Cilt 1. Ed. Çağatay Özdemir. Ankara: Phoenix, 2008.
• Duru, Kazım Nami. Ziya Gökalp. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı, 1975.
• Erbaş, Hayriye. Türkiye’de Bedeller Ödemiş Bir Sosyolojik Düşünce Ustası: Sosyolog Behice Boran. Mülkiye Dergisi, 39 (2015): 5-57.
• Ergun, Doğan. 100 Soruda Sosyoloji Elkitabı. Ankara: İmge, 2010.
• Ebüzziya, Ziyad. “Ahmet Rıza.” İslam Ansiklopedisi. Cilt 2. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1989. 124-127.
• Fesch, Paul. Abdülhamid’in Son Günlerinde İstanbul. Çev. Erol Üyepazarcı. İstanbul: Pera, 1999.
• Fındıkoğlu, Ziyaeddin Fahri. “Türker’de İçtimaiyat Tarihçesi.” İş 1. 3-4 (1934): 146- 170.
• --. İçtimaiyat: Metodoloji Nazariyeleri. 2. Cilt. İstanbul: İstanbul Üniversitesi,1961.
• --. Le Play Mektebi ve Prens Sabahattin. İstanbul: Türkiye Harsi ve İçtimai Araştırmalar Derneği, 1962.
• Gencer, Ali İhsan ve Ali Arslan. İstanbul Darülfûnunu Edebiyat Fakültesi Tarihçesi ve İlk Meclis Zabitleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 2004.
• Georgeon, François. Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri Yusuf Akçura (1876-1935). Ankara: Yurt, 1986.
• --. “Müslüman ve Dönme Selânik.” Selânik: 1850-1918. Ed. Gilles Veinstein. Çev. Cüneyt Akalın. İstanbul: İletişim, 2014.
• Gökalp, Ziya. “İlm-i İctima.” Ziya Gökalp Makaleler I. Ed. Şevket Beysanoğlu. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Basımevi, 1976. 48-49.
• --. “Felsefi Vasiyetler I: Babamın Vasiyeti.” Ziya Gökalp Makaleler VII. Ed. M. Abdülhaluk Çay. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1982. 95-97.
• --. “Felsefi Vasiyetler II: Hocamın Vasiyeti.” Ziya Gökalp Makaleler VII. Ed. M. Abdülhaluk Çay. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1982. 98-102.
• Gündüz, Mustafa. “II. Meşrutiyet İdeolojilerinde Sosyoloji ve Geleceğin Toplum Tasavvuru.” Doğu Batı 45 (2008): 149-170.
• Işıl, Yeşim. Bir Aydınlanma Hareketi Olarak Mecmua-i Fünun. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1986.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. Osmanlı İlmi ve Mesleki Cemiyetleri. İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi, 1987.
• --. “Darülfûnun.” İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1993. Web. 29 Temmuz 2018.
• --. Darülfünun: Osmanlı’da Kültürel Modernleşmenin Odağı. İstanbul: İslam Konferansı Teşkilatı İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırmaları Merkezi (IRCICA), 2010.
• İlyasoğlu, Aynur. “Türkiye’de Sosyolojinin Tarihini Yazmak: Bir Sorunlaştırma ve Yaklaşım Önerisi.” Sosyal Bilimleri Yeniden Düşünmek. Ed. Tanıl Bora, Semih Sökmen ve Kaya Şahin. İstanbul: Metis, 2001. 81-97.
• Jongerden, Joost. “Bölgede Seçkinlerin Şiddete Dayalı Karşılaşmaları: Milli İbrahim Paşa, Ziya Gökalp ve Diyarbekir’de 20. Yüzyıl Başında Siyasal Mücadele.” Osmanlı Döneminde Diyarbekir’de Toplumsal İlişkiler. Çev. Ayşen Gür. İstanbul Bilgi Üniversitesi, 2015.
• Le Play, Frederic. Seçilmiş Metinler. Ed. Levent Ünsaldı. Çev. Ahmet Kerem Yılmaz. Ankara: Heretik, 2017.
• Kabakcı, Enes. “Bir Yeniden Yorumlama Örneği: Ahmed Rıza’nın ‘Pozitivizm’i.” Sosyoloji Dergisi 3. 28 (2014): 27-58.
• Kansu, Aykut. İttihadcıların Rejim ve İktidar Mücadelesi 1908-1913. Çev. Selda Somuncuoğlu. İstanbul: İletişim, 2016.
• Kuran, Ahmet Bedevi. İnkılap Tarihimiz ve Jön Türkler. İstanbul: Tan, 1945.
• Mannheim, Karl. İdeoloji ve Ütopya. Ankara: Epos, 2004.
• Mardin, Şerif. Jön Türklerin Siyasi Fikirleri. 15. Baskı. İstanbul: İletişim, 2008.
• --. Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu. Çev. M. Türköne, F. Unan ve İ. Erdoğan. İstanbul: İletişim, 2015.
• Meriç, Ümit. Cevdet Paşa’nın Cemiyet ve Devlet Görüşü. İstanbul: Ötüken, 1975.
• Mustafa Nermi. “Ziya Gökalp Etrafında Hatıralar I.” İş Mecmuası 3-4 (1934): 177- 189.
• Oral, Mustafa. “Türkiye’de Romantizmin Kaynakları Bilgi Derneği ve Tetkik (Türkiyat) Encümeni.” Folklor/Edebiyat 7. 26 (2001): 23-32.
• Petrosyan, Yuriy Aşatoviç. Sovyet Gözüyle Jöntürkler. Çev. Mazlum Beyhan. Ankara: Bilgi, 1974.
• Ramsaur, Ernest Edmondson. Jön Türkler ve 1908 İhtilali. Çev. Nuran Ülken. İstanbul: Sander, 1972.
• Selçuk, Mustafa. İstanbul Darülfûnun Edebiyat Şubesi (1900-1923). Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2010.
• Sezer, Baykan. “Türk Sosyologları ve Eserleri.” Sosyoloji Dergisi 3. 1 (1989): 1-96.
• Şapolyo, Enver Behnan. Ziya Gökalp İttihat ve Terakki ve Meşrutiyet Tarihi. Ankara: İnkılap ve Aka, 1943.
• Şentürk, Recep. “Fıkıh ve Sosyal Bilimler Arasında Son Dönem Osmanlı Aydını.” İslam Araştırmaları Dergisi 4 (2000): 133-171.
• Tanpınar, Ahmet Hamdi. 19uncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Çağlayan Kitabevi, 1988.
• Timur, Taner. Toplumsal Değişme ve Üniversiteler. Ankara: İmge Kitabevi, 2000.
• Tolga, Osman. Ziya Gökalp ve İktisadi Fikirleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi İçtimaiyat Enstitüsü̈, 1949.
• Toprak, Zafer. “Osmanlı’da Toplumbilimin Doğuşu.” Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce Cilt 1. Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi. Ed. Tanıl Borat ve Murat Gültekingil. İstanbul: İletişim, 2009. 310-327.
• --. Türkiye’de Milli İktisat 1908-1918. İstanbul: Doğan Kitap, 2014.
• Tunaya, Tarık Zafer. Türkiye’de Siyasi Partiler: İkinci Meşrutiyet Dönemi 1908- 1918. 1. Cilt. 2. Baskı. İstanbul: İletişim, 1988.
• Ülken, Hilmi Ziya. Umumi İçtimaiyat. İstanbul: Galatasaray Talebe Sandığı, 1932.
• --. Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi. 3. Baskı. İstanbul: Ülken, 1992.