MODERNLEŞME SÜRECİNDE BEŞİKTAŞ’TA SOSYAL MEKÂNLAR (TANZİMAT’IN İLÂNINDAN II. MEŞRUTİYET’E KADAR)

Yıl 2023, Cilt: 63 Sayı: 1, 746 - 770, 20.06.2023

Ela Yılmaz

https://doi.org/10.33171/dtcfjournal.2023.63.1.28

Öz

İstanbul’un geleneksel kent fiziği ve mimarisinde 18. yüzyılda başlayan değişim ve dönüşümler, 19. yüzyılda gerçekleştirilen reformlarla, toplumu, maddi dokuyu ve mimarlığı da etkisi altına alarak, toplumun ihtiyâçlarına hitap eden yeni mekânların ortaya çıkmasını sağlamıştır. Kentte ortaya çıkan toplum hayatını doğrudan etkileyen yeni kamusal alanlarla birlikte yeni bir sosyo-kültürel çevre oluşmuştur. Osmanlı toplumunda açık ve kapalı kamusal alanlar olarak görülen bu mekânlar, kentte yaşayan bireylerin daha sık bir araya gelmesine olanak tanımış, etkileşimi ve iletişimi arttırmıştır. Beşiktaş’ta, Osmanlı başkenti İstanbul’un, kamusal alanların kent ölçeğinde yaygınlaştığı ve gelenekselden moderne evrilen belki de en önemli kentsel mekânlarından biridir. Beşiktaş semtinde yer alan kamusal alanlar, toplumun bir araya geldiği önemli sosyal mekânları oluşturmuştur. Açık kamusal alanlar arasında bulunan mesire yerleri ve iskele alanları ile birlikte kapalı kamusal alanlar arasında önemli bir yere sahip kahvehâneler, Beşiktaş semtinde sosyal mekânların gelişiminde önemli bir rol oynamıştır. Kahvehânelerden sonra özellikle tiyatro sanatında yaşanan gelişmeler, Beşiktaş’ta farklı sosyal mekânların da doğmasına olanak tanımıştır. Osmanlı Devleti’nin başkenti İstanbul’da 19. yüzyılda toplum yaşamında gerçekleştirilen modernleşme ve yenileşme hareketleri kalıcı hale getirilmiş, Beşiktaş özelinde de yapıların mimari tasarımlarla kendini gösterdiği modern bir kimlik ile birlikte farklı sosyal mekânlarda bir araya gelen modern bir toplum yaratılmıştır. Bu makalede, Tanzimat’ın ilânından II. Meşrutiyet’e kadar uzanan tarihsel süreç içerisinde Beşiktaş’taki sosyal mekânların gelişimi değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Beşiktaş, Kamusal Alan, Meşrutiyet, Modernleşme, Sosyal Alan, Tanzimat

SOCIAL SPACES IN BEŞİKTAŞ IN THE PROCESS OF MODERNIZATION (FROM THE ANNOUNCEMENT OF THE TANZIMAT TO THE II. CONSTITUTIONAL MONARCHY)

Öz

The changes and transformations that started in the traditional urban physics and architecture of Istanbul in the 18th century, with the reforms carried out in the 19th century, influenced the society, material texture and architecture, and led to the emergence of new spaces that cater to the needs of the society. A new socio-cultural environment emerged with the new public spaces that emerged in the city that directly affected the social life. These spaces, which were seen as open and closed public spaces in Ottoman society, allowed individuals living in the city to come together more often, and increased interaction and communication. Beşiktaş was perhaps one of the most important urban spaces of the Ottoman capital, Istanbul, where public spaces became widespread on the city scale and evolved from traditional to modern. The public spaces in the Beşiktaş district formed important social spaces where the society came together. Coffeehouses, which have an important place among closed public spaces as well as recreation areas and pier areas having an important place among open public spaces, played an important role in the development of social spaces in Beşiktaş district. After the coffeehouses, the developments especially in the art of theater allowed the emergence of different social spaces in Beşiktaş. In Istanbul, the capital of the Ottoman Empire, the modernization and innovation movements in the social life in the 19th century were made permanent, and in Beşiktaş, a modern society that came together in different social spaces was created with a modern identity in which the buildings manifest themselves with architectural designs. In this article, the development of social spaces in Beşiktaş was evaluated in the historical process from the proclamation of the Tanzimat to the II. Constitutional Monarchy.

Anahtar Kelimeler

Besiktas, Public Space, Constitutional Monarchy, Modernization, Social Space, Tanzimat

Kaynakça

• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi). Fon Kodu: C.ZB, Dosya No: 68 Gömlek No: 3385, Tarihi: H. 29/12/1255.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi). Fon Kodu: NFS.d, Defter No: 55, Tarihi: H. 29/12/1256.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi). Fon Kodu: MVL, Dosya No: 350, Gömlek No: 31, Tarihi: H. 21/08/1272.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi). Fon Kodu: NFS.d, Defter No: 429, Tarihi: H. 29/12/1273.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi). Fon Kodu: NFS.d, Defter No: 430, Tarihi: H. 29/12/1273.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi). Fon Kodu: HR.MKT, Dosya No: 272, Gömlek No: 57, Tarihi: H. 06/06/1275.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi). Fon Kodu: ŞD., Dosya No: 694, Gömlek No: 39, Tarihi: H. 01/02/1298.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi). Fon Kodu: HH.İ., Dosya No: 154, Gömlek No: 34, Tarihi: H. 13/11/1320.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi). Fon Kodu: BEO., Dosya No: 2476, Gömlek No: 185668, Tarihi: H. 27/10/1322.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi). Fon Kodu: BEO., Dosya No: 2716, Gömlek No: 203650, Tarihi: H. 10/10/1323.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi). Fon Kodu: HH.İ., Dosya No: 184, Gömlek No: 48, Tarihi: H. 08/03/1324.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi). Fon Kodu: ML.EEM., Dosya No: 707, Gömlek No: 70, Tarihi: H. 27/07/1324.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi). Fon Kodu: ML.EEM., Dosya No: 738, Gömlek No: 55, Tarihi: H.15/01/1325.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi). Fon Kodu: BEO., Dosya No: 3117, Gömlek No: 233734, Tarihi: H. 25/06/1325.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi). Fon Kodu: Y.MTV., Dosya No: 313, Gömlek No: 91, Tarihi: H. 29/12/1326.
• Adıvar, H., E. (1998). Mor Salkımlı Ev. İstanbul: Özgür Yayınları.
• Akyüz, F. (2010). II. Abdülhamid’in Modern Eğlencesi Yıldız Tiyatrosu. II. Abdülhamid Modernleşme Sürecinde İstanbul, İstanbul: İstanbul 2010 Avrupa Kültür Başkenti Yayını.
• Allom, T. (2017). İstanbul Manzaraları Rumeli’de ve Batı Anadolu’da Gezintilerle, (Ş. Türkömer, Çev.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Amicis, E. de. (2009). İstanbul, (S., T., Yanar, Çev.). İstanbul: Pegasus Yayınları.
• And., M. (2011). Başlangıcından 1983’e Türk Tiyatro Tarihi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Artan, T. (1994). Beşiktaş. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi (C. 2, s. 161-163), İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını.
• Atabeyoğlu, C. (1998). Spor. Dünden Bugüne Beşiktaş, İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayınları.
• Birsel, S. (2019). Kahveler Kitabı. İstanbul: Sel Yayıncılık.
• Çokuğraş, I. (2016). Bekâr Odaları ve Meyhaneler-Osmanlı İstanbulu’nda Marjinalite ve Mekan (1789-1839). İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yayınları.
• Çoruk, A., Ş. (2020). Osmanlı İstanbul’unda Halkın Eğlence Hayatı. Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi Ansiklopedisi (C. 4, s. 292-313), İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları.
• Emeksiz, A. (2009). İstanbul Kahvehaneleri. Karaların ve Denizlerin Sultanı İstanbul, Cilt II, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Ergin, N. (1999). Yıldız Sarayı’nda Müzik, Abdülhamid II Dönemi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Flandin, E. (2014). İstanbul (L’orient) 19. Yüzyıl, (O. Koloğlu, Çev.). İstanbul: Zodyak Kitap.
• Gautier, T. (2007). İstanbul Dünyanın En Güzel Şehri, (N. Yiğitler, Çev.). İstanbul: Profil Yayıncılık.
• Georgeon, F. (1999). Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Döneminde İstanbul Kahvehaneleri, Doğu’da Kahve ve Kahvehaneler. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Grégoire, H., D. (1999). Kahvehanelerin Doğuşu, Doğu’da Kahve ve Kahvehaneler. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Göncü, T. C. (2019). Dolmabahçe Sarayı-İnşa Süreci, Mekân ve Teşkilatı. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yayınları.
• Gülersoy, Ç. (1983). Ihlamur Mesiresi, İstanbul: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Yayınları.
• Hançer, E. (2008). Boğaziçi Ermeni Cemaati ve Kiliseleri, Geçmişten Günümüze Boğaziçi I. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları.
• Işın, E. (2014). İstanbul’da Gündelik Hayat. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Kalender, R. (1978). Yüzyılımızın Başlarında İstanbul’un Musiki Hayatı. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XXIII, 411-444.
• Kollektif, (2013). Sultan II. Abdülhamid Devri Harita ve Planlarında İstanbul. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları.
• Kömeçoğlu, U. (2018). Homo Ludens ve Homo Sapiens Arasında Kamusallık ve Toplumsallık: Osmanlı Kahvehaneleri, Osmanlı Kahvehaneleri Mekân Sosyalleşme İktidar. İstanbul: Kitap Yayınevi Yayınları.
• Kuruyazıcı, H. (2008). Boğaziçi’nde de Tiyatrolar Vardı, Geçmişten Günümüze Boğaziçi II. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları
• Lady Montagu, (1970). Türkiye Mektupları 1717-1718, (A. Kurutluoğlu, Çev.). İstanbul: Tercüman Yayınları.
• Lamartine, A. de, (1971). A. de Lamartine ve İstanbul Yazıları, (Nurullah Berk, Çev.). İstanbul: İstanbul Kitaplığı Yayınları.
• Mintzuri, H. (2017). İstanbul Anıları, (S. Kuyumcuyan, Çev.). İstanbul: Aras Yayıncılık.
• Nagata, Y. ve Egawa, H. (2021). Bir Kentin Toplumsal Tarihi Açısından Osmanlı’nın Son Döneminde İstanbul’da Tiyatro ve Çevresi. İstanbul: Dergah Yayınları.
• O., Nuri, (1998). Yıldız Sarayı Abdülhamid-i Sani ve Devri Saltanatı, (S. Türkoğlu, Haz.). İstanbul: Yıldız Sarayı Vakfı Yayınları.
• Osmanoğlu, A. (2019). Babam Sultan Abdülhamid. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Örikağasızâde, H., S. (2007). Sultan Abdülhamit Devri Hatıraları ve Saray İdaresi, (A. A. Yörük, Haz.). İstanbul: Dergah Yayınları.
• Özyetgin, M., Engin, V. ve Yüksel, A., E. (2021). Yıldız Sarayı. İstanbul: Sultan II. Abdülhamid Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayınları.
• Özuyar, A. (2017). Sessiz Dönem Türk Sinema Tarihi (1895-1922). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Pervititch, J. (2000). Sigorta Haritalarında İstanbul. İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayınları.
• Polat, M. (2001) Dolmabahçe ve Yıldız Saray Tiyatroları Üzerine Mimari Değerlendirmeler, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Prenses Mirza Rıza Han Arfa, (2005). Minareler Şehrinin Kadınları, (İ. Pınar, Çev.). İstanbul: Selis Kitaplar Yayınları.
• Sözen, M. (1990). Devletin Evi Saray. İstanbul: Sandoz Kültür Yayınları.
• Şenyurt, O. (2021). Mekânın, Zamanın ve Eğlencenin Sınırlarında Osmanlı’da Gazinolar, Mimarlık ve Yaşam Dergisi, 6 (3), 947-967, Doi: 10.26835/my.979389.
• Tahsin Paşa, (2008). Abdülhamid Yıldız Hatıraları, (K. Emiroğlu, Haz.). Ankara: İmge Kitapevi Yayınları.
• Taşer, N. (2012). Ihlamur Kasırları. İstanbul: TBMM Milli Saraylar Yayınları.
• Toprakoğlu, O., F. (1979). Beşiktaş’ta Bir Sokak. İstanbul: Uygur Matbaası.
• Tuğlacı, P. (1993). Osmanlı Mimarlığında Balyan Ailesi’nin Rolü. İstanbul: Yeni Çığır Kitabevi.
• Umur, S., (1994). Dolmabahçe Saray Tiyatrosu, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi (C. 3, s. 96-97). İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını.
• Ürekli, F. (2017). Sarayın Son BaşRessamı Fausto Zonaro İkbâlden İdbâra. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. Yıldız, M., C. (2007). Kahvehane Kültürü. İstanbul: Beyan Yayınları.
• Yılmaz, C. (2020). Bir Haritanın Rehberliğinde 1845 İstanbul’u, Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi Ansiklopedisi (C. 1, s. 562-584). İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları.
• Yöre, S. (2012). Mekân ve Müzik: Osmanlı Döneminde İstanbul’un Çok Kültürlü Müzikli Eğlence Mekânları. Belleten, LXXVI, 879-904.
• Zonaro, F. (2008). Abdülhamid’in Hükümdarlığında Yirmi Yıl Fausto Zonaro’nun Hatıraları ve Eserleri, (T. Alptekin- L. Romano, Çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.