MATÜRÎDÎ’NİN TE’VÎLÂTÜ’L-KUR’ÂN’INDA İRADE VE MEŞÎET YORUMLARI

Yıl 2018, Cilt: 2 Sayı: 2, 34 - 49, 25.12.2018

Arif Aytekin

Öz

Kulun dalâleti,
hidâyeti ve rızkı hususunda Kur’ân’da geçen ilahî ve beşerî irâde ve meşîtle
ilgili âyetlere Matüridî’nin getirdiği yorumları/tevillerden örnekler sunulmaya
çalışıldı.

Önce iki kavram
hakkında yapılacak kısa bir giriş ile tekvînî olan meşîet ile teşrîî
olan irâde arasındaki etimolojik ve ıstılahî fark üzerinde yeterince
izah yapılacaktır. ^İrâde ve meşîetle ilgili âyetlerin tevili
hususunda ilim, hikmet ve lütuf gibi kavramların, Mâtürîdî
tarafından nasıl kullanıldığı açıklanacak. Sözü edilen temel kavramların,
âyetlerdeki anlam bütünlüğünü daha iyi belirleyecek olan âyetlerin tevili hususunda
“semantik okuma tekniği”nin ne kadar uygulanıp uygulanmadığı araştırılacak.

Kur’ân’da, irâde
ve meşîet ile ilgili 270 âyetten dalâlet, hidâyet ve
rızık konusunda inkârcılara karşı ilâhî güç ve kudretin meydan okuyuşu
yanında beşer hürriyeti ve sorumluluğu arasındaki ilişki ve dengenin mahiyetine
dikkat çekilmiş olacak.

Bilindiği gibi, Ehl-i sünnet mezhepleri arasında Mâtürîdî-Hanefî
ekol, rey ekolü olarak değerlendirilmektedir. Bu ekolün en önemli özelliği,
ferdî hürriyete daha çok önem vermesidir. Bu hususta Mutezile mezhebi çok daha
ileri giderek kulun kendi fiilini yarattığını görüşündedir. Eş’arî mezhebi ise
adı geçen iki mezhebin aksine kulun irâdesi ile işlediği fiillerini, Allah’ın
kulda yarattığı mahluk kudret ile yapması nedeniyle Cebriye mezhebine daha
yakın durmakta olup bu yüzden Eş’arî kelâmı, “Cebr-i mutavassıt” olarak
nitelenmiştir. Mutezile mezhebi de kaderi inkâr edenler anlamında
“Kaderiyye”  olarak anılmıştır. Sözü
edilen üç mezhep veya üç ekol arasında, kulun iradî fiilleri ve sorumluluğu
hususunda daha çok “İlahî ilim” prensibine dayanan Mâtürîdî düşünce sistemi,
daha dengeli bir inanç sistemi kurabilmiştir. Bu başarıya “sementik okuma”
prensibinin katkısı önem arz etmektedir. Zira bu prensip sayesinde Kur’ân
metinleri daha doğru anlaşılmaktadır. 

Anahtar Kelimeler

Tevîlâtü’l-Kur’ân, İrâde, meşîet, hidâyet, dalâlet, semantik

Kaynakça

• ATAY, Hüseyin, , Ebû Mansur el-Mâtürîdî ve Bilgi Kuramı, İmam Mâtürîdî ve Matürîdîlik, s. 189-90, OTTO y.hz. Sönmez Kutlu, Ankara, 2011.BAĞDADÎ, Abdülkadir, el-Fark beyne’l-Firak, Beyrut, t. y.BEYHAKÎ, el-Esmâ ve’s- Sıfât, Dâru ihyâi’t-türasi’l-Arabiyyi, Beyrut, t.y.ÇELEBİ, İlyas, “Lütuf”, DİA, Ankara, 2003.DÜZGÜN, Şaban Ali, Mâtürîdî’nin Kur’ân Yorum Yöntemi, Kelâm araştırmaları, 2012.EŞ’ARÎ, el-İbâne an usûli’d-diyâne, Medine, 1988.HÖKELEKLİ, Hayati, “irâde” DİA, İstanbul, 2000.KADÎ ABDÜLCEBBÂR, el-Münye ve’l-emel, Medine 5. Bs. 1409 h.KUTLUER, İlhan, “Hikmet”, DİA, İstanbul, 1998.LUKKÂNÎ, Şerhu Cevheret’i-Tevhîd, Mısır, 1955.MÂTÜRÎDÎ, Ebû Mansûr, Tevilâtü’l-Kur’ân, Mizan Yayınevi, İstanbul, 2010.NESEFÎ, Ebü’l-Mu‘în, Tebsıratü’l- edille, nşr. Hüseyin ATAY, Diyanet Yayınları, Ankara, 2004.ÇAĞIRICI, Mustafa-HÖKELEKLİ Hayati, “İrâde”, DİA, İstanbul, 2000.ISFEHÂNÎ, er-Râgıp el-İsfehânî, el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân, Beyrut, t.y.RÂZÎ, Fahruddin, Mefâtîhü’lgayb, Tahran, t.y.ŞEHRİSTÂNÎ, Nihâyetü’l-İkdâm fî İlmi’l-Kelâm, Mektebetü’l-müsenna, Bağdat, t.y.CÜRCÂNÎ, et-Ta’rîfât, Kostantıniyye, 1300.et-TEHÂNEVÎ, Keşşâfu Istılâhâti’l- Funûn, İstanbul, 1984.TOPALOĞLU, Bekir, Mâtürîdîyye Akâidi, trc, Ankara, 1979. ÖZERVARLI, M. Sait, “Hikmet”, DİA, İstanbul, 1998.ÖZDEŞ, Talip, Mâtürîdî’nin Te’vil Anlayışında Aklın Yeri, OTTO y. Hz. Sönmez Kutlu, Ankara, 2011.YAVUZ, Yûsuf Şevki, “Dalâlet”, DİA, İstanbul, 1993.YAVUZ, “Hidayet”, DİA, Ankara, 1998.YAVUZ, “İlim”, DİA, İstanbul, 2000.ZEMAHŞERÎ, el-Keşşâf an hakâiki gavâmdi’t-tenzil, Beyrut, 1971.