Kitâbü’l-Bed’ ve’t-Târîh‘i Bağlamında Mutahhar b. Tâhir el-Makdisî’nin (ö. 355/966) İslam Tarihindeki Yeri

Yıl 2020, Cilt: 4 Sayı: 2, 187 - 207, 31.12.2020

Hasan Çiftçi

Öz

İlmin ve düşüncenin hareketlilik kazanıp doruğa çıktığı hicrî III. ve IV. asırda tarih yazıcılığına farklı perspektiflerin katıldığı döneminin eserlerinde görülmektedir. IV./X. yüzyılın sonuna gelinceye dek İslâm tarihi alanında çok sayıda eser telif edilmiştir. Bunlar arasında hâlen temel kaynak olarak kalmayı başaran sayılı eserler bulunmaktadır. Aynı zamanda bu eserler kendi türlerindeki eserler arasında ilkler olmaktadır. Bu eserler arasında döneminin ilmî-fikri atmosferini yansıtan ve kendi türü içinde en kapsamlısı olan eser, hicrî IV. asırda yaşamış olan Makdisî’nin Kitâbü’l-Bedʾ ve’t-târîh adlı eserdir. Telif bakımından eser, yeni tarih anlayışının özelliği olan senedin terkedildiği ve diğer disiplinlerin tarihin içine katılarak kaleme alınmaya başlandığı umûmî tarih kaynaklarının ilk nüvelerdendir. Müellifi, haber aktarmada senedi terk etmekle beraber başta İslâm tarihi olmak üzere tefsir, kelâm, felsefe, dinler tarihi ve astronomi gibi alanlardan söz ederek neredeyse İslâmî ilimlerin tamamını içine alacak şekilde eserini kaleme almıştır. Kitâbü’l-Bedʾ ve’t-târih’in kendinden önce kaleme alınmış kaynaklardan farklılık arz eden özelliklerinin ortaya konularak İslam tarihindeki yerinin tespiti ve takdimi önem arz etmektedir. Makalede; yetiştiği döneme genel bir bakışla Makdisî’nin hayatı, ilmî yolculuğu, ders aldığı hocaları, eserleri ve eserlerinden biri olan Kitâbü’l-Bed’ ve’t-târîh’i bağlamında İslâm tarihindeki yeri ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

İslâm tarihi, Umûmî tarih, Tarih yazımı, Kitâbü’l-Bed’ ve’t-târîh

Kaynakça

• Adang, Camilla. – Schmidtker, Sabine. Muslim Perceptions and Receptions of the Bible: Texts and Studies. Atlanta: Lockwood Press, 2019.
• Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali İbn Hacer (ö. 852/1449). Lisânü’l-Mîzân. 10 cilt. thk. Selmân Ebü’l-Fettâh Ebû Gudde. Beyrut: Dâru’l-Besâiri’l-İslâmî, 1423/2002.
• Bâbûtî, Azize Fevvâl. Mevsûatü’l-a‘lâm (el-Arab ve’l-müslimîn ve’l-âlemiyyîn). 4 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• Basmacî, Sâir. Târîhu ilmu’l-mekânîk: Merâhilü tetavvur (el-Kînemâtîk ve’l-dînâmîk ve’s-sitâtîk) ve ishâmât el-ulemâü’l-Arab ve’l-müslimîn fîhâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2017.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd (ö. 279/892-93). Fütûhu’l-büldân. thk. Şevkî Ebû Halîl. Dımaşk: Mektebetü’l-Esed, 1997.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd (ö. 279/892-93). Kitâbü Cümel min ensâbi’l-eşrâf. 13 cilt. thk. Süheyl Zekkâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1417/1996.
• Belhî, Ebû Zeyd Ahmed b. Sehl (ö. 322/934). Kitâbü’l-Bedʾ ve’t-târîh. 3 cilt. hşy. Halîl İmrân el-Mansûr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Belhî, Ebû Zeyd Ahmed b. Sehl (ö. 322/934). Mesâlihu’l-ebdân. thk. Mâlik Bedrî - Mustafa Aşevî. Riyad: Merkezü Melik Faysal li’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-İslâmî, 1424/2003.
• Birışık, Abdulhamit. “Tefsir İlminin Ortaya Çıkışı ve Diğer İslâmî İlimlerle İlişkisi’’. Temel İslâm İlimlerinin Ortaya Çıkışı ve Birbirleriyle İlişkileri. ed. İlyas Çelebi. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2014.
• Bisâtî, Muhammed es-Seyyid İbrahim. el-Mutahhar el-Makdisî ve Menhecühü fî Kitâbi’l-Bed’ ve’t-târîh. Doktora Tezi, Câmi‘atü’l-Ezher, 2008.
• Bosworth, C. E. vd. “AL-MUTAHHAR B. TÂHIR (or al-Mutahhar) AL-MAKDISΔ. The Encyclopaedia of Islam (Second Edition). 13 cilt. 7: 762. Leiden: E. J. Brill, 1993.
• Çiftçi, Hasan. Ebû Nasr el-Mutahhar b. Tâhir el-Makdisî’nin (ö. 355/966) Kitâbü’l-Bed’ ve’t-Târîh’ine Göre Hz. Peygamber’in Hayatı (Siyer-i Nebî). Yüksek Lisans Tezi, Harran Üniversitesi, 2020.
• Dâvûdî, Şemsüddîn Muhammed b. Alî b. Ahmed el-Mısrî (ö. 945/1539 [?]). Tabakâtü’l-müfessirîn. 2 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403/1983.
• Dîneverî, Ebû Hanîfe Ahmed b. Dâvûd b. Venend (ö. 282/895). el-Ahbârü’t-tıvâl. thk. Abdülmün‘im Âmir. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabî, 1960.
• Ess, Josef van. Der Eine und das Andere: Beobachtungen an Islamischen häresiographischen Texten. 2 cilt. Berlin: De Gureyter, 2011.
• Fayda, Mustafa. “Halîfe b. Hayyât”. DİA. 44 cilt. 15: 301-303. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• Fayda, Mustafa. “İbn Hişâm”, DİA. 44 cilt. 20: 71-73. Ankara: TDV Yayınları, 1999.
• Fayda, Mustafa. “İbn Sa‘d”. DİA. 44 cilt. 20: 294-297. Ankara: TDV Yayınları, 1999.
• Günaltay, M. Şemsettin. İslam Tarihinin Kaynakları: Tarih ve Müverrihler. haz. Yüksel Kanar. İstanbul: Endülüs Yayınları, 1991.
• Hagler, Aaron M.. “Repurposed Narratives: The Battle of Siffîn and the Historical Memory of the Umayyad Dynasty”. Mathal 3/1 (2013): 1-27.
• Halîfe b. Hayyât, Ebû Amr Halîfe b. Hayyât b. Halîfe eş-Şeybânî el-Basrî (ö. 240/854-55). et-Târîh. thk. Ekrem Ziyâ el-Ömerî. 2. bs. Riyad: Dâru Tîbe, 1405/1985.
• Halîfe b. Hayyât, Ebû Amr Halîfe b. Hayyât b. Halîfe eş-Şeybânî el-Basrî (ö. 240/854-55). Kitâbü’t-Tabakât. thk. Ekrem Ziyâ el-Ömerî. Bağdad: Matbaatü’l-Ânî, 1387/1967.
• Hizmetli, Mustafa. İslam Tarihinin İlk Kaynakları. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2019.
• Hizmetli, Sabri. İslâm Tarihi: İlk Dönem. 9. bs. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik b. Hişâm b. Eyyûb el-Himyerî el-Meâfirî el-Basrî el-Mısrî (ö. 218/833). es-Sîretü’n-nebeviyye. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. 3. bs. 4 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 1410/1990.
• İbn İshâk, Ebû Abdillâh Muhammed b. İshâk b. Yesâr b. Hıyâr el-Muttalibî el-Kureşî el-Medenî (ö. 151/768). es-Sîretü’n-nebeviyye. 2 cilt. thk. - thrc. Amed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: Daru el-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. el-Ma‘ârif. thk. Servet Akâşe. 4. bs. Kahire: Dâru’l-Ma‘ârif, 1119/1708.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ el-Kâtib el-Hâşimî el-Basrî el-Bağdâdî (ö. 230/845). Kitâbü’t-tabakâti’l-kebîr. 11 cild. thk. Ali Muhammed Ömer. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1421/2001.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kûb İshâk b. Muhammed b. İshâk en-Nedîm (ö. 385/995 [?]). el-Fihrist. Beyrut: Dâru’l- Maʿârif, ts.
• Makdisî, Ebû Nasr el-Mutahhar b. Tâhir (el-Mutahhar) (ö. 355/966’dan sonra), Kitâbü’l-Bedʾ ve’t-târîh (Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Diniyye, ts.)
• Mes’ûdî, Ebü’l-Hasen Alî b. el-Hüseyn b. Alî el-Mes‘ûdî el-Hüzelî (ö. 345/956). Mürûcü’z-zeheb ve meʿâdinü’l-cevher. 4 cilt. thk. Kemal Hasan Mer‘î. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1420/2005.
• Miquel, André. La Géographie humaine du monde Musulman jusqu'au milieu du XIe siècle. 4 cilt. The Hague: Moutan, 1967-1975.
• Neşşâr, Alî Sâmî. Neş’etü el-fikri’l-felsefî fi’l-islâm. 9. bs. 2 cilt. Kâhire: Dâru’l-Maʿârif, 1119/1708).
• Öz, Şaban. İlk Siyer Kaynakları ve Müellifleri. Doktora tezi, Ankara Üniversitesi, 2006.
• Rosenthal, Franz. İlmu’t-târîh ‘inde’l-müslimîn. trc. Salih Ahmed el-‘Ilî. 3. bs. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1403/1973.
• Sâmirî, İhsân Zünûn. el-Hayatü’l-ilmiyye zamani’s-Sâmâniyyîn: et-târihu’s- sekâfî li Horâsân ve bilâdi Mâverâünnehr fî’l- karneyni’s-sâlis ve’r-râbi‘ li’l-hicre. Beyrut: Dâru’t-Tulîa, 2001.
• Sayar, Süleyman. “MAKDİSÎ, Mutahhar b. Tâhir”. DİA. 44 cilt. 27: 432-434. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Schöck, Cornelia. Adam im Islam. Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 1993.
• Seâlibî, Ebû Mansûr Abdülmelik b. Muhammed b. İsmâîl (ö. 429/1038). Histoire des rois des Perses (Ğureru ahbâri mülûki’l-Fürs ve siyerihim). nşr. - trc. Zotenberg. Paris: Paris Imprimere Nationale, 1900.
• Süveykt, Süleyman b. Abdullah el-Müdeyd. Menhecü’l-Mes‘ûdî fî kitâbeti’t-târîh. Doktora Tezi, Câmi‘atu İmam Muhammed b. Su‘ûd el-İslâmiyye, 1407/1986.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî et-Taberî el-Bağdâdî (ö. 310/923). Târîhu’r-rusül ve’l-mülûk. 2. bs. 10 cilt. thk. Muhammed Ebû Fazl İbrahim. Kahire: Dâru’l-Maʿârif, 1119/1969.
• Tarif Khâlidi. “Mutezilî Tarih Yazıcılığı: Makdisî’nin Kitâbü’l-bed’ ve’t-tarih’i”. çev. Hayrettin Nebi Güdekli, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 41 (Şubat 2011): 237-252.
• Thomas, David. “Al-Maqdisî”. Christian-Muslim Relations. A Bibliographial History Volume 2 (900-1050). ed. David Thomas – Alex Mallett 14 (2010): 363-366.
• Triki, Fathi. L’Espit historien dans la civilisation arabe et Islamique. Tunis: Maison tunisienne de l'édition, 1991.
• Ünalan, Abdullah. “İbn İshak ve Hadis Rivayetindeki Yeri”. Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi (2) (Kasım 2009): 97-114.
• Vâkıdî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer b. Vâkıd el-Vâkıdî el-Eslemî el-Medenî (ö. 207/823). Kitâbü’l-meğazî. thk. Marsden Jones, 3. bs. 3 cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1404/1984.
• Ya‘kûbî, Ahmed b. Ebî Ya‘kûb b. Ca‘fer b. Vehb b. Vâzıh (ö. 292/905’ten sonra). Târîhu’l-Yaʿkûbî. 2 cilt. thk. Abdülemir Mihnâ. Beyrut: Şeriketü’l-A’lemî li’l-Matbûât, 1431/2010.
• Yâsîn, Riyâz Hamûde Hasan Hâc, Kitâb “el-Bed’ ve’-târîh” li’l-Makdisî ve’l-mensûbi li’l-Belhî dirâsetün târîhîyyetün tahlîliye. Yüksek Lisans Tezi, el-Câmiatü’l-Ürdüniye, 1998.
• Yazıcı, Nesimi. İlk Türk-İslâm Devletleri Tarihi. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1992.
• Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman (ö. 748/1348), Siyerü a’lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnavût - Muhammed Nuaym el-Urkusûsî. 9. bs. 25 cilt. Beyrut: Müessesetü’r -Risâle, 1413.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Alî b. Fâris, el-Aʿlâm: Kâmûsü terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ mine’l-Arab ve’l-müstaʿrebîn ve’l-müsteşrikın, 15. bs. 8 cilt. Beyrut: Dâru’l-İlmi’l-Melâyîn, 2002.
• Encyclopædia Iranica. “BADʾ WAʾL-TAʾRĪK - Encyclopædia Iranica”. erişim: 10 Temmuz 2020. iranicaonline.org/raticles/bad-wal-tarik.