Seyyah Şair Ebu Dülef el-Hazrecî ve Makâmât Geleneğindeki Rolü

Yıl 2021, Cilt: 5 Sayı: 2, 182 - 200, 31.12.2021

Zeynel Abidin Soysal

Öz

Ebu Dülef Mis‘ar b. Mühelhil el-Hazrecî (ö. 390/1000), Mütenebbî (ö. 354/965) ve Ebu Firâs el-Hamdânî (ö. 357/968) gibi şair, Ebu Hayyân et-Tevhîdî (ö. 414/1023) ve Bedîüzzamân el-Hemedânî (ö. 398/1008) gibi edebiyatçı, Mes‘ûdî (ö. 345/956) ve Makdîsî (ö. 390/1000) gibi coğrafyacı ve İbnü’l-‘Amîd (ö. 360/970) ile Sâhib b. ‘Abbâd (ö. 385/995) gibi idareci ve şair şahsiyetlerin yaşadığı hicri dördüncü asırda yetişmiş önemli bir şair ve seyyahtır. Dönemin yönetici sınıfıyla kurduğu irtibat sayesinde çıktığı Çin, Doğu-Batı Türkistan ve Hindistan seyahatleri sonucunda ‘‘er-Risâletü’l-Ûlâ/İlk Risale’’; Azerbaycan, İran ve Ermenistan gezilerinin ardından ise ‘‘er-Risâletü’s-Sâniye/İkinci Risale’’ eserlerini kaleme almıştır. Bu risalelerde, müşahede ettiği yerlerin siyasi, sosyal, dînî, ekonomik ve sanatsal yapılarına dair önemli birçok bilgiyi kayıt altına almıştır. Sâhib b. ‘Abbâd’a ithaf ettiği ve ‘‘Benu Sâsân’’ denilen grubun edebiyat üzerinden insanlardan para koparma yöntemlerini açıkladığı ‘‘el-Kâsîdetü’s-Sâsâniyye’’ kasidesiyle de gerçek şair kimliğini ortaya koymuştur. Bu zengin kültürel karakteri ile Ebu Dülef, Arap edebiyatı tarihine, yeni bir edebî nesir türü olan, ‘‘makâmât’’ sanatını kazandıran Bedîüzzamân üzerinde en fazla etkili olan şahsiyetlerdendir.

Anahtar Kelimeler

Ebu Dülef, er-Risâletü’l-Ûlâ, er-Risâletü’s-Sâniye, el-Kâsîdetü’s- Sâsâniyye, Makâmât

Kaynakça

• Abbâs, Hasan. Neşetü’l-makâme fi’l-edebi’l-Arabî. Kahire: Dârü’l-Me’ârif, ts.
• Ahmed, ‘İvad. ‘‘Ebu Dülef el- Hazrecî: Şairen ve rehhaleten ve batalan’’. İttihadü’l-Kitabi’l- Arab 45/542 (2016), 180-186.
• Bedîüzzamân, Ebü'l-Fazl Ahmed b. Hüseyin b. Yahyâ el-Hemedânî. Makâmât. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye, 1923.
• Brockelmann, Carl. Târihü’l-edebi’l-Arabî. 6 Cilt. çev. Ramazan Abdü’t-Tevvâb. Kahire: Dârü’l-Me‘ârif, 1975-1977.
• Câlûdî, ‘Alyan Abdülfettah. ‘‘er-Risâletani’l-Ûlâ ve’s-Sâniye’’li’r-rehhâle Ebi Dülef el-Hazrecî fi’l-karni’r-râbi‘il-hicri (el-Aşri’l-milâdi): el-‘Ard ve’t-tahlîl’’. el-Mecelletü’l- Ürdüniyye Li’t-Târih ve’l-Âsâr 9/2 (2015), 1-43.
• Çelebi, İlyas. ‘‘Sâhib b. Abbâd’’. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/512-515. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2008.
• Dayf, Şevki. el-Fenn ve mezâhibuhu fi’n-nesr’il-Arabî. Kahire: Dârü’l-Meârif, 13. Basım, ts.
• ------, el-Makâme. Kahire: Dârü’l-Me’ârif, 1973.
• Ebu Dülef, Mis‘ar b. Mühelhil el-Hazrecî el-Yenbûî. er-Risâletü’l-Ûlâ li Ebi Dülef Mis‘ar b. Mühelhil el-Hazrecî el-müteveffâ evâhire’l-karni’r-râbi‘i’l-hicrî: Dirâse ve tahkik. thk. Murayzin Said Murayzin ‘Useyrî Mekke: Câmi‘atü Ümmi’l-Kurâ, 1995.
• ------------, er-Risâletü’s-Sâniye li Ebi Dülef (Rehhâletü’l-karni’l-‘aşir). thk. Butrus Bûlghâkûf -Enes Hâlidof. Kahire: Âlemü’l-Kütüb, 1970.
• Fahûrî, Hanna. Târîhü’l-edebi’l-Arabî. Beyrut: Matbeatü’l-Bavlûsiyye, 1953.
• Gündoğdu, Serdar. Ebu Dülef’in İran Seyahatnamesinin Tercümesi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Hafâcî, Muhammed Abdülmunîm. Mesâdirü’l-mektebeti’l-edebiyye. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1992.
• --------, Ebu Dülef: ‘Abkariyyun min Yenbû. Riyad: el-Mektebetü’s-Sağire, 1986.
• Hamevî, Ebu Abdullah Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdullah el-Bağdâdî er-Rûmî. Mu‘cemü’l- büldân. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdir, 1995.
• ---------, Mu’cemü’l-udebâ: İrşâdu’l-erîb ilâ ma’rifeti’l-edîb. 7 Cilt. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1993.
• Harîrî, Ebu Muhammed Kasım b. Ali b. Muhammed. Makâmâtü’l-Harîrî. Beyrut: Dârü’l- Minhâc, 2014.
• Hasan, Zeki Muhammed. er- Rehhâletü’l-müslimûn fi’l-‘usûri’l-vustâ. Kahire: Hindâvî, 2012.
• Husrî, Ebu İshâk İbrâhîm b. Alî b. (İbrâhîm). Zehrü’l-âdâb ve semerü’l-elbâb. 4 Cilt. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. Beyrut: Dârü’l-Cîl, ts.
• Hüseyin, Ahmed. ‘‘Ebu Dülef el-Hazrecî el-Yenbûî: Şairen ve coğrafiyen el-Arab’’. Dârü’l- Yemâme Li’l-Bahsi ve’t-Terceme ve’n-Neşr 26/3-4 (1991), 178-188.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Yakub İshak b. Muhammed b. İshak. el-Fihrist. thk. İbrahim Ramazan. Beyrut: Darü’l-Ma‘rife, 1997.
• İbnü’l-Verdî, Ebû Hafs Sirâcüddîn Ömer. Harîdetü’l-‘acâib ve ferîdetü’l-garâib. thk. Enver Mahmut Zenâti. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfe’l-İslâmiyye, 2008.
• Kalkaşendî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Ali. Subhü’l-a‘şâ fî sinâ‘ati’l-inşâ. 15 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Karchoviski, Ignatı Iulaınovıch. Târîhü’l-edebi’l-coğrâfiyyi’l-Arabî. 2 Cilt. çev. Salahüddin Osman Hâşim. Kahire: Lecnetü’t-Telif ve’t-Terceme ve’n-Neşr, 1963.
• Kazvînî, Abdülkerim b. Muhammed b. Abdülkerim Ebü’l-Kasım er-Râfiî. et-Tedvîn fî ahbâri Kazvîn. 4 Cilt. thk. Azizullah el-‘Atârudî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• Kazvînî, Ebu Yahya Cemâlüddîn Zekeriyya b. Muhammed b. Mahmûd. Âsârü’l-bilâd ve ahbârü’l-‘ibâd. Beyrut: Dâru Sâdir, ts.
• Koçak, İnci. ‘‘Mis‘ar b. Mühelhil’’, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/176-177. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2005.
• Lu‘aybî, Şakir. ‘‘Mukadidime li rihletey Ebi Dülef Mis‘ar b. Mühelhil el-Hazrecî el-Yenbûî (Havalay m. 942-952)’’. Mecelle Fasliyye Muhakkeme 2/3 (2013), 35-56. Merçil, Erdoğan. ‘‘Büveyhîler’’, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/496-500. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992.
• Mez, Adam. el-Hadare’l-İslâmiyye fi’l-karni’r-râbi‘i’l-hicrî (‘Asrü’n-nahde fi’l-İslâm). 2 Cilt. çev. Muhammed Abdülhâdi Ebu Reyde. Beyrut: Dârü’l-Kitabi’l-Arabî, 5. Basım. ts.
• Se‘âlibî, Ebu Mansur Abdülmelik b. Muhammed b. İsmail. Yetimetü’d-dehr fî mehâsini ehli’l-‘asr. 4 Cilt. thk. Mufîd Muhammed Kamhiyye. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1983.
• ---------, Letâifü’l-me‘ârif. nşr. Prof. De Jong. Londra: Quem Kitaplığı, ts.
• Şenterînî, Ebü’l-Hasen Alî b. Bessâm. ez-Zâhire fî mehâsini ehli’l-cezîre. 8 Cilt. thk. İhsân Abbâs. Libya-Tunus: ed-Dârü’l-Arabiyye Li’l Kitâb, 1979.
• Tevhîdî, Ebu Hayyân Alî b. Muhammed b. Abbâs. Ahlâkü’l-vezîreyn (Mesâlibü’l-vezîreyn): Ahlâkü Sâhib b. ‘Abbâd ve ibni’l-‘Amîd. thk. Muhammed b. Tâveyt et- Tâncî. Beyrut: Dâru Sâdir, 1992.
• ---------, el-Besâir ve’z-zehâir. 10 Cilt. thk. Vedâd el-Kâdî. Beyrut: Dâru Sâdir, 1988.
• Verd, Abdülemîr Muhammed Emin. ‘‘Min usûli’l-makâmât ‘inde’l-Bedî‘: Ebu Dülef el-Hazrecî mülhimü’l-makâmât’’. Câmiatü Bağdat: Külliyetü’l-Âdâb 39 (1990), 75-112.
• Zeydân, Corcî. Târihu âdâbi’l-luğa’l-Arabiyye. 4 Cilt. Kahire: Müessesetü Hindâvi, 2012
• Ziriklî, Hayruddin b. Mahmut b. Muhammed b. Ali b. Fâris ed- Dımaşkî. el-A‘lâm. Beyrut: Dârü’l-İlim Li’l-Melâyîn, 2002.