Söylem’in Dönemsel Evrimi ve Mezhepler Tarihinde Tarafsızlık Sorunu: -Ethem Ruhi Fığlalı ve Çağdaş İslam Mezhepleri Adlı Eserine Sosyopolitik Bir Bakış-

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 1, 54 - 65, 30.06.2022

M. Mücahid Dündar

Öz

İslam Tarihinde ilk örnekleri hicrî 3. asra kadar uzanan bir mezhebî metin telif geleneği vardır. İslam uleması bazı dönemler çeşitli siyasi talep ve yönlendirmelerle akaid metinleri ve yönlendirici-tarafgir Makâlât-Fırak (İslâm Mezhepleri Tarihi) metinleri kaleme almışlardır. Bazen de bu tarafgir eserleri inançlarının gereği olarak durumdan vazife çıkarmak adına korumacı refleksle kaleme aldıkları anlaşılmaktadır. Kimi zaman da müelliflerin mezhebi hassasiyetlerinin dönemlere göre değişiklik arz edip müelliflerin üslup ve söylem değişikliğinde bulunduklarını görüyoruz. Ana akım Sünni Müslüman Tarihinde Din-Siyaset-Telif ilişkisine umumi bir bakışla konuya girdiğimiz bu çalışmamızda bir modern dönem Mezhepler Tarihi metni olarak değerlendirdiğimiz Ethem Ruhi Fığlalı’nın -ilk baskısını Mayıs 1980’de yapan, son tahlilde ismi Günümüz İslâm Mezhepleri halini almış olan- eserinin farklı politik zaman ve zeminlerde yapılmış üç baskısındaki söylem değişimini anlamlandırmaya çalıştık. Eserin nihâî şeklini aldığı basımla ilk basımı arasında metin ve üslûbu birbirinden farklı -keza farklı hacimlerde- üç metnin özellikle önsöz, sonuç ve ek kısımları değerlendirilerek aynı metin üzerindeki bu söylem değişiminin, eserlerin basımının yapıldığı dönemlerin sosyopolitik ortamlarıyla irtibatlandırılmasına çalışılmıştır. Herhangi bir siyasi talep ve/veya yönlendirme izine rastlayamamakla birlikte müellifin farklı dönemlerdeki bu söylem değişimine inisiyatif alarak gittiği sonucunu çıkarmamız mümkündür.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi, Makâlât-Fırak, Ethem Ruhi Fığlalı, Usul, Kelam, Akaid Metni

PERIODICAL EVOLUTION OF DISCOURSE AND THE PROBLEM OF IMPARTIALITY IN HERESIOGRAPHIES: A Socio-Political Review of Ethem Ruhi Fığlalı and his “Çağdaş İslam Mezhepleri Tarihi”

Öz

The early references to the tradition of heresiographies in Islamic history dates back to the third century of Hijri calendar when Muslim scholars authored several works on Muslim creed and biased heresiographies (maqālāt/firaq) oriented by various political demands and directions as well as self-oriented studies with protectionist reflexes in order to defend their religious positions. Apart from these, it is also witnessed that some authors alter their discourses and wordings according to their denominational fractionations. In this study, it is attempted to signify the shifting discourse between three editions of Ethem Ruhi Fığlalı’s renown work “Günümüz İslam Mezhepleri” (while the first publication is in May 1980, all three have different political eras), as a contemporary text in the study of the history of Islamic Sects, in which we will be examining generally the relation between religion, politics and authorship within the mainstream Sunni Muslim history. The aim of this study is to evaluate the alterations of these three different editions -of even different physical volumes-, especially focusing on their prefaces, conclusions, and appendices; and to connect these alterations in the discourse with the socio-political zeitgeist of their print years. It is concluded that with the absence of an apparent external political orientation or demand, the author, by his own initiative, has definitely adapted his discourse along with the times.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects, Heresiography / Doxography, Ethem Ruhi Fığlalı, Methodology, Kalam, Creed.

Kaynakça

• Akoğlu, Muharrem. Mihne Hadiseleri ve Mu’tezile’nin Tarihi Seyrine Etkisi. Erciyes Üniversitesi, Doktora Tezi, 2001.
• Aruçi, Muhammed. “es-Sevâdü’l-A‘zam”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/578-579. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Baġdâdî, Abdülḳâhir b. Ṭâhir b. Muḥammed. el-Farḳ beyne’l-fıraḳ. thk. Muḥammed Muḥyiddin Abdülḥamid. Kahire: Dârü’t-Türâs, ts.
• Baġdâdî, el-Ḫatîb. Târîḫu Baġdâd. 14 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Bağdâdî, Ebu Mansûr Abdulkaahir. Mezhepler Arasındaki Farklar. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: TDV Yayınları, 1991.
• Bulut, Halil İbrahim. “Bir Mezhepler Tarihi Klasiği Olarak Bağdâdî’nin El-Fark’ı ve Sünnî Geleneğe Katkıları”. İslam ve Klasik, 241-260.
• Büyükkara, Mehmet Ali. “Bir Bilim Dalı Olarak İslâm Mezhepleri Tarihi ile İlgili Metodolojik Problemler”. İslâmî ilimlerde Metodolji/Usûl Mes’elesi-1: Tartışmalı İlmî İhtisas Toplantıları. 441-491. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî, İnanç Esasları Kılavuzu Kitâbü’l-İrşâd (trc. Adnan Bülent Baloğlu vd.), TDV Yayınları: Ankara 2010. çev. Adnan Bülent Baloğlu vd. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
• Elhan, Nail. “İran Devrimi’ni Okumak: Türkiye’de Basılan İran Devrimi Konulu Kitaplar Üzerine Bir Değerlendirme”. Mülkiye Dergisi 43/4 (2019), 707-730.
• Esen, Muammer. Kelâmullah Tartışmaları ve el-Hayde. Ankara: Araştırma Yayınları, 2006.
• Eş‘arî, Ebü’l-Ḥasan. el-İbâne ‘an uṣûli’d-diyâne. thk. Fevḳıyye Ḥüseyin Maḥmûd. Kahire: Dârü’l-Ensâr, 1977.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen. İlk Dönem İslam Mezhepleri (Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve İhtilafu’l-Musallîn). çev. Ömer Aydın - Mehmet Dalkılıç. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn: İlk Dönem İslâm Mezhepleri. çev. Ömer Aydın - Mehmet Dalkılıç. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. Çağımızda İtikadi İslam Mezhepleri. Selçuk Yayınları, 1980.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. Çağımızda İtikadi İslam Mezhepleri. İstanbul: Birleşik Yayıncılık, 10. Basım 1999.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. Günümüz İslam Mezhepleri. İzmir: İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları, 2008.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “İslâm Mezhepleri Tarihi Araştırmalarında Karşılaşılan Bazı Problemler”. Uluslararası Birinci İslam Araştırmaları Sempozyumu Tebliğ ve Müzakereler. 369-377. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, 1985.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. İtikadi İslam Mezheplerine Giriş. İzmir: İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları, 2007.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. Türkiye’de Alevilik – Bektaşilik. İzmir: İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları, 2006.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’-Ferec Abdurraḥman b. Ali b. Muḥammed. el-Muntaẓam fî târihi’l-mülûk ve’l-ümem. nşr. Süheyl Zekkâr. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1415.
• Karlığa, H. Bekir. “Gazzâlî (Eserleri)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/518-530. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Kerim, Mehmed. İran İslam Devrimi. İstanbul: Düşünce Yayınları, 1979.
• Korkmaz, Sıddık. “Sınırları Belirlenemeyen Dinî Bir Oluşum: Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi 5/3 (2005), 377-392.
• Kutlu, Sönmez. “İslam Mezhepleri Tarihinde Usul Sorunu”. İslâmî ilimlerde Metodolji/Usûl Mes’elesi-1: Tartışmalı İlmî İhtisas Toplantıları. 391-440. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005.
• Küçükaşcı, Mustafa Sabri. “Kāhir-Billâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/172-173. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Neşşâr, Ali Sami. İslâm’da Felsefî Düşüncenin Doğuşu. çev. Osman Tunç. 2 Cilt. İstanbul: İnsan Yayınları, 2020.
• Okumuş, Ejder. “Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat”in Bir Meşrûiyet Aracı Olarak İcat ve İstihdamı”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi 5/3 (2005), 47-59.
• Okumuşlar, Muhiddin. “Ehl-i Sünnetin Kurumlaşmasında Nizamiye Medreselerinin Etkisi”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi 8/1 (2008), 137-148.
• Öcal, Mustafa. “Kuruluşundan Günümüze İmam-Hatip Liseleri”. Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi 6 (1999), 201-254.
• Watt, W. Montgomery. İslâm Düşüncesinin Teşekkül Dönemi. çev. Osman Demir. Ketebe Yayınları, 2021.
• Yıldırım, Ramazan. “Halku’l-Kur’an Meselesinin Politik İstismarı”. Milel ve Nihal 8/1 (2011), 49-69.