TEK PARTİ DÖNEMİNDE MUHALİF BİR FİGÜRÜN BAŞARISIZ DENEMESİ: ARİF ORUÇ’UN LAYİK CUMHURİYETÇİ İŞÇİ VE ÇİFTÇİ FIRKASI

Yıl 2025, Cilt: 15 Sayı: 30, 1033 - 1047, 30.11.2025

Yeter Solak

https://doi.org/10.53092/duiibfd.1713428

Öz

Osmanlı Devleti’nin son döneminde, özellikle 19. yüzyılın sonlarında ortaya çıkan muhalefet geleneği, Cumhuriyet’in kuruluş sürecinde de etkisini sürdürmüştür. Meşrutiyet döneminde siyasal partiler kurulabilmişse de, Cumhuriyet’in ilk yıllarında tek parti sistemi benimsenmiş ve siyasal hayat Cumhuriyet Halk Partisi (CHF) ile sınırlandırılmıştır. Bu dönemde yeni devlet kurumlarının inşası ve rejimin sağlam temellere oturtulması amacıyla muhalefet bastırılmıştır. Ancak rejime demokratik bir görünüm kazandırmak amacıyla Serbest Cumhuriyet Fırkası gibi iktidar destekli kontrollü muhalefet girişimleri de denenmiştir. Öte yandan, bunların dışında kendiliğinden gelişen muhalif hareketler de ortaya çıkmıştır. Bu hareketlerden biri olan Layik Cumhuriyetçi İşçi ve Çiftçi Fırkası girişimi, iktidarın dışında gelişen muhalefet örneklerinden biridir. Bu çalışma, Arif Oruç’un öncülüğünde geliştirilen bu parti girişimini inceleyerek, dönemin siyasal ortamında muhalif yapılara yönelik baskıların nedenlerini, bu tutumun demokrasiye etkilerini ve çok partili yaşama geçiş sürecindeki yansımalarını analiz etmeyi amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Arif Oruç , Çok Partili Yaşama Geçiş Denemeleri , Laik Cumhuriyetçi İşçi ve Çiftçi Fırkası , Muhalif Hareketler , Tek Parti Dönemi

A DISSIDENT FIGURE’S FAILED ATTEMPT IN THE SINGLE-PARTY ERA: ARİF ORUÇ’S SECULAR REPUBLICAN WORKERS’ AND FARMERS’ PARTY

Öz

The opposition tradition that emerged during the late Ottoman period, particularly in the late 19th century, continued to exert its influence during the establishment of the Republic. Although political parties were allowed during the Constitutional Monarchy era, the early years of the Republic adopted a single-party system, with political life restricted to the Republican People’s Party (RPP). In this period, opposition was suppressed in order to construct new state institutions and establish the regime on solid foundations. However, in an effort to lend a democratic appearance to the regime, state-supported and controlled opposition initiatives such as the Free Republican Party were also attempted. On the other hand, independent opposition movements also emerged outside of state control. One such movement was the initiative to establish the Secular Republican Workers’ and Farmers’ Party, which represents an example of opposition that developed outside the ruling power. This study aims to examine the party initiative led by Arif Oruç and analyze the reasons behind the pressures on opposition movements during that period, the impact of this stance on democracy, and its reflections on the transition to a multi-party political system.

Anahtar Kelimeler

Arif Oruç , Attempts at Transition to a Multi-Party System , Secular Republican Workers and Peasants Party , Opposition Movements , Single-Party Era

Kaynakça

• Ahmad, F. (1995). Modern Türkiye’nin oluşumu. İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Akkerman, N. C. (1950). Demokrasi ve Türkiye’de siyasi partiler hakkında kısa notlar. Ankara: Ulus Basımevi.
• Akşin, S. (2019). Jön Türkler ve İttihat ve Terakki. Ankara: İmge Kitabevi.
• Akşin, S., Koçak, C., Özdemir, H., Boratav, K., Hilav, S., Katoğlu, M., & Ödekan, A. (t.y.). Yakınçağ Türkiye tarihi I (1908–1980). İstanbul: Doğan Yayıncılık.
• Alpkaya, F. (2002). Farklı bakış açılarından Cumhuriyet’in kuruluşu. Türkler Ansiklopedisi, 16. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Atatürk, M. K. (2000). Nutuk. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aydemir, R. (2023). Tek parti döneminde parti kurma girişimleri ve kurulan siyasi partiler (1923-1945). Etüt Dergisi, 6.
• Baykoz, S. (2019). Arif Oruç’un hayatı ve eseri üzerine bir inceleme (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Balıkesir.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi. (1934). Belge No: 030.10/123.456.1.
• Çapanoğlu, M. S. (1964). Türkiye’de sosyalizm hareketleri ve sosyalist Hilmi imzalı. İstanbul: Pınar Yayınevi.
• Demirel, A. (2013). Tek Parti’nin iktidarı: Türkiye’de seçimler ve siyaset. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Duran, M. (2010). 1908-1930 yılları arasında Türk siyasal modernleşmesi ve Türk milliyetçiliği. Düşünce Dünyasında Türkiz, 1(6), 141-158.
• Erdoğan, T. A., & Koçak, C. (2011). Tek parti döneminde muhalif sesler. Osmanlı Araştırmaları, 38(38), 272-276.
• Goloğlu, M. (1971). Cumhuriyet’e doğru 1921–1922. Ankara: Başnur Matbaası.
• Goloğlu, M. (1974). Tek partili Cumhuriyet (1931–1938). Ankara: Turhan Kitabevi.
• Harris, G. (1979). Türkiye’de komünizm kaynakları (E. Yedek, Çev.). İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Karal, E. Z. (1978). Türkiye Cumhuriyeti tarihi (1918–1965). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Karpat, K. H. (2004). Türk demokrasi tarihi: Sosyal, siyasal ve ekonomik gelişmeler. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Koca, M. (2017). Türkiye’de çok partili hayata geçiş sürecinde kurulan sosyalist partiler. İnönü Üniversitesi Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 6(2), 80-95.
• Koçak, C. (1996). Tek parti döneminde muhalif sesler. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Komşuoğlu, A. (2008). Türkiye’de siyasal muhalefet. İstanbul: Bengi Yayınları.
• Kutay, C. (1956). Türkiye’de ilk komünistler: Yakın tarih meçhul sahifeleri. İstanbul: Ercan Matbaası.
• Kürkçü, E. (1988). Türkiye’de sosyalizm ve toplumsal mücadeleler tarihi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Lewis, B. (1993). Modern Türkiye’nin doğuşu. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Mazıcı, N. (1984). Belgelerle Mustafa Kemal döneminde muhalefet (1919–1926). İstanbul: Dilmen Yayınevi.
• Oruç, A. (1929a, Aralık). Rum fabrikaları ve mühim mevki sahipleri. Yarın.
• Oruç, A. (1929b, Aralık). Suistimaller. Yarın, 1.
• Oruç, A. (1929c). Dünyanın iktisadi vaziyeti. Yarın, 5-10.
• Oruç, A. (1930a). Dert bir değil bin. Yarın, 36.
• Oruç, A. (1930b, Haziran). Bu zehirli ihtikârın sonu ne olacak. Yarın, 2.
• Oruç, A. (1930c). Mücadele yazıları. İstanbul: Yarın Yayınları.
• Oruç, A. (1931a, Haziran). LCİÇF parti programı. Yarın, 5–6.
• Oruç, A. (1931b, Haziran). Yarın gazetesi arşivi. Yarın, 3.
• Oruç, A. (1933). Mahmut Şevket Paşa ve İttihatçılar. İstanbul: Yarın Yayınları.
• Ovat, K. K. (2004). Yarın Gazetesi'nin Başmuharriri Arif Oruç’un fikir hayatı (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Gazi Üniversitesi, Ankara.
• Özkaya, Y. (1991). İzmir suikastı. Ankara: Mustafa Kemal Araştırma Merkezi.
• Öztürk, S. (2005). Muhalif bir gazete: ‘Mücadele’. Selçuk İletişim, 3(4), 152-165.
• Sarı, K. (2019). Erken Cumhuriyet döneminde muhalefet: Yarın Gazetesi ve Arif Oruç. Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, 15(29), 285–315.
• Tunaya, T. Z. (1995). Türkiye’de siyasi partiler. İstanbul: Arba Yayınları.
• Tunçay, M. (1981). Türkiye Cumhuriyeti’nde tek parti yönetiminin kurulması (1923–1931). Ankara: Yurt Yayınları.
• Tunçay, M. (1991). Arif Oruç’un Yarın’ı (1933). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Tunçay, M. (2005). Türkiye’de sol akımlar. İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Tunçay, M. (2019). Bilineceği bilmek: Türkiye’de siyasal gelişmenin evreleri ve Osmanlı’dan Cumhuriyet’e sol akımlar. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Uran, H. (2008). Meşruiyet, tek parti, çok parti hatıralarım (1908-1950). İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.
• Ülken, H. Z. (1966). Türkiye'de çağdaş düşünce tarihi I. Konya: Selçuk Yayınları.
• Ünal, S. (2015). Türkiye’de 1923–1960 yılları arasında kapatılan siyasi partiler. Yalova Sosyal Bilimler Dergisi, 5(10), 101–153.
• Yalçın, E. S. (2004). Türkiye Cumhuriyeti tarihi kaynakları. Ankara: Berikan Yayınevi.
• Yıldız, A. (2003). Ne mutlu Türküm diyebilene: Türk ulusal kimliğinin etno-seküler sınırları (1919–1938). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Yıldız, A. (2013). Erken dönem Cumhuriyet döneminde siyasal muhalefet ve eleştirinin sınırları: Yarın’ı okumak. Turkish Studies, 8(7), 783–795.
• Zürcher, E. J. (2004). Modernleşen Türkiye’nin tarihi. İstanbul: İletişim Yayınları.