ЭКСКУРСИЯ МАТЕРИАЛДАРЫ: «ТАМҒАЛЫ (ТАҢБАЛЫ) ТҮРКІ ДӘУІРІНІҢ ПЕТРОГЛИФТЕРІ»

Yıl 2020, Cilt: 2020 Sayı: 2 - KAZAKİSTAN 30. BAĞIMSIZLIK YILI ÖZEL SAYISI, 33 - 52, 15.01.2020

айгерим саятбековна карибозова Aigerim Karibozova

Öz

Тамғалы тарихи-мәдени және табиғи қорық-мұражайы Еуразияның дала аймағының оңтүстігіндегі жартас өнерінің бірегей ескерткіші ретінде белгілі. «Тамғалы» ашық аспан астындағы мұражайы түрлі дәуірлердегі жүзге жуық тарихи ескерткіштерден тұрады. Олардың қатарында қорымдар, ежелгі тас қашайтын орындар, петроглифтер мен құрбандық шалатын ғимараттар бар.
Тамғалы қорығының аумағында жүзден астам әртүрлі ескерткіштер белгілі. Елді мекендер, жерлеу орындары, құрбандық орындары және петроглифтердің жинақталуы, шамамен 900 гектар жерде шоғырланған және XIV-XIII ғасырдың ортасынан басталады. Біздің заманымызға дейінгі II мыңжылдықта Андронов мәдениетінің қола дәуіріндегі тайпалар Тамғалыдан шыққан. Әр уақытта каньон кешеннің өзегі болып қала берді, оның жартастарында I-V топтары ретінде белгіленген, шамамен 3000 петроглифтер сақталған. Ежелгі заманнан бері бүкіл аумақ, оның ішінде петроглифтері бар каньон, адамдар өмір сүрмеген, бірақ оған салтанатты мақсаттармен кіретін мәдени аймақ болған. Тамғалы тұрғындарының күнделікті өмірі трактың шетінде жүрді, мұнда ежелгі қоныстар мен орындардың қалдықтары табылды.

Anahtar Kelimeler

cultural heritage, petroglyphs, Turkic epoch, reserve-Museum, route, tamga, monuments, images

GEZİ MALZEMELERİ: «TAMGALY (TANBALY) TÜRKİYE DÖNEMİNİN PETROGLİPLERİ»

Öz

Makale, bir kültürel mirasın önemli alanına adanmıştır: kaya sanatları anıtlarının, özellikle de ünlü Tamgaly bölgesi yönetimine. Manzara ve tarihi ve kültürel anıtlar üzerinde turist rotalarının organizasyonu özgünlüğe ve Tamgaly anıtının kendi becerisine ve tarihine sahiptir. Türk petroglifleri üzerine yeni bir rota oluşturulurken, 2002 yılında düzenlenen ilkinin yaratılması ve kullanılması deneyimini incelemiş ve değerlendirmiş, 2003 yılında bir rezerv müze kurulmasını öngörmüştür.
Günümüzde ülkede turizmin gelişmesi devletin önceliklerinden biridir. Bu nedenle turizm sektörü ile Müze sektörü arasındaki etkileşimin güçlendirilmesi, Kazakistan'ın önde gelen Müze kuruluşları tarafından ortaklaşa çözülmesi gereken önemli ve acil bir sorundur. Modern koşullarda, doğa rezervleri ve müzeler, küreselleşme, sürdürülebilir kalkınma ve turizm gibi karmaşık sosyo-kültürel ve ekonomik fenomenleri karşılayan tek alandır.

Anahtar Kelimeler

Kültürel miras, petroglifler, Türk çağı, rezerv-müze, turizm, rota, tamga, anıtlar, resimler

MATERIALS FOR THE EXCURSIONS: «PETROGLYPHS OF THE TURKIC ERA OF TAMGALY (TANBALY )»

Öz

The article is devoted to the important sphere of a cultural heritage: to management of monuments of the rock arts, in particular to the famous Tamgaly site. The organization of tourist routes on landscape and historic and cultural monuments has the specificity, and on the monument of Tamgaly its own skill and the history. At creation of the new a route on Turkic petroglyphs have studied and considered experience of creation and use of the first, organized in 2002, anticipated creation of a reserve – museum in 2003.
Today, the development of tourism in the country is one of the priorities of the state. Therefore, the strengthening of interaction between the tourism sector and the Museum sector is an important and urgent problem that should be jointly solved by the leading Museum organizations of Kazakhstan. In modern conditions, nature reserves and museums are the only sphere that meets such complex socio-cultural and economic phenomena as globalization, sustainable development and tourism.

Kaynakça

• Медоев, 1978 - Алан Медоев. Гравюры на скалах. Алматы: Өнер. 1978.
• Байпаков, 2019 - Байпаков К.М. Археологиялық мәдени мұра. – Алматы, 2010. – 164 б .
• Иманбекова, Яценко, 2004 - Иманбекова К.И., Яценко Е.Л. Тамғалы кешенінің ескерткіштерінде туристік маршруттарды ұйымдастыру // Орталық Азияның жартас өнері ескерткіштері. Қоғамдық қатысу, менеджмент, консервация, құжат-кеңес беру. – Алматы, 2004. – 145-147 бб.
• Байпаков, 2010 - Байпаков. К.М. Алматы қаласының археологиялық мәдени мұрасы. – Алматы, 2010. – 44-46 бб.
• Мухтарова, Плетникова,2017 - Мухтарова Г.Р., Плетникова Л.Н. Ұлы дала мұралары. – №1. – Алматы: Известия, 2017. – 208 б.
• Марьяшев, Ермолаева, 1979 - Марьяшев А.Н., Ермолаева А.С., Мотов Ю.А. Жаңа шатқалының петроглифтері Тамгалы // Вестник АН КазССР, 1979. – № 8. – 50-54 бб.
• Маргулан, 1948 - Маргулан А.Х. Археологические разведки в Центральном Казахстане 1946 г. // Известия АН Каз ССР. - Серия археологическая. 1948. Вып.4.
• Рогожинский, 2003 - Рогожинский А.Е. Көне түркі эриграфиясы мен монументалды өнер ескерткіштерінің жаңа табылыстары Қазақстанның оңтүстігі мен шығысы // Қазақстанның мәдени мұрасының қалыптасуындағы көшпенділердің рөлі. Ғылыми оқулар: Н.Е. Масановты еске алу: Ғылыми конф. материалдары. – Алматы, 2003. – 335-342 бб.
• Рогожинский, Қызласов, 2004 - Рогожинский А.Е., Қызласов И.Л. Тамғалы трактатындағы көне түркі руникалық жазуы // KSIA басылымы. 216. – Москва, 2004. – 41-46 бб.
• Тоқтабаев, 1980 – Тоқтабаев А.У. Тұлпар мен ту. Білім және еңбек. 1980. №11.
• Тоқтабаев, 1983 – Тоқтабаев А.У. Таңбалы таста тұнған сыр//қазақ әдебиеті. 1983, 15 сәуір.
• Тоқтабаев, 2005 – Тоқтабаев АУ. Қымызмұрындық//Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. Алматы: Арыс, 2005. – 266-279 бб.
• Шалабаева, 2005 - Шалабаева А.К. Музеи и туризм: опыт и перспективы взаимодействия, на примере ГМИ РК им. А. Кастеева. – Алматы, 2005. – С. 10.
• Зданович, 1992 - Зданович Г.Б. Археологические памятники Казахстана. – Алматы: Юж.Урал.кн, 1992. – С. 408.