TARİHÎ KIPÇAK TÜRKÇESİ METİNLERİNDE GEÇEN “TAS BOL-” FİİLİ VE ONUN GÜNÜMÜZ KIPÇAK GRUBU TÜRK LEHÇELERİNDEKİ DURUMU

Yıl 2020, Cilt: 10 Sayı: 1, 160 - 168, 30.07.2020

Mehmet Oğuzhan Kuşoğlu

Öz

Türk siyasi dünyasının geçmişte olduğu gibi günümüzde de kuzey sahasını dolduran Kıpçak Türklerinin geçmişinin oldukça eskilere dayandığı bilinen bir gerçektir. Onlar, bilhassa üstün savaşçı meziyetleri sayesinde, özellikle XI. yüzyıldan itibaren doğuda Kazakistan’dan batıda Balkan coğrafyası da dâhil Doğu Avrupa’ya kadarki büyük araziye hâkim olmuşlardır. Kuman adı ile de bildiğimiz bu büyük Türk öbeği, yayıldığı geniş alan nedeniyle çeşitli kavimlerle komşu olmuş, bundan dolayı da, ağırlıklı Müslüman olmakla birlikte farklı dinleri kabul etmiştir. İslâmiyet’i kabul eden Kıpçaklar, kuzeyde Altın-Orda Devleti bünyesinde, güneyde ise, 1250 yılında Mısır ve çevresinde kendi kurdukları Memlûk Devleti içerisinde Türk-İslâm edebiyatı muhitinin ayrılmaz bir parçası olan eserler meydana getirmişlerdir. Hıristiyanlığı kabul eden Doğu Avrupa Kıpçakları (Kumanlar) ise, bölgedeki halklar arasında zamanla erimiştir. Doğu Avrupa Kıpçaklarından kalan yegâne dil malzemesi ise İtalyan ve Alman Katolik rahipler tarafından yazıldığı düşünülen Codex Cumanicus adlı eserdir. Yazımızın ana temasını oluşturan “tas bol-” fiili ve bunun kökenindeki “tas” ismi, Codex Cumanicus ile birlikte, aynı zamanda Müslüman Memlûk Kıpçak Türklerinin vücuda getirdikleri, çoğu sözlük olan eserlerde yer alan kelimeler olarak dikkatimizi çekmiştir. Bununla birlikte, bu kelimelerin günümüz Kıpçak grubu Türk yazı dillerinin bazılarında da kullanılmaya devam etmesi de kanaatimizce kayda değer bir konu teşkil etmektedir. Kelimeyi barındıran modern lehçelerin sayısının sınırlı olması da bir diğer ilgi çekici husustur.

Anahtar Kelimeler

Kıpçak Türkçesi, Kumanlar, Codex Cumanicus, tas bolmak

Kaynakça

• Kaynakça Altaylı, Seyfettin. (2018). Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü (1-2-3). Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Altınkaynak, Erdoğan. (2006). Gregoryan Kıpçak Dil Yadigarları. IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul. Argunşah, Mustafa, Güner, Galip. (2015). Codex Cumanicus. Kesit Yayınları, İstanbul. Atalay, Besim. (1999). Divanü Lûgat-it Türk, Cilt I-II-III-IV. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Atalay, Besim. (1945). Ettuhfet-üz-Zekiyye Fil-Lûgat-it-Türkiyye. Türk Dil Kurumu (TDK C. II. 21), İstanbul. Ayverdi, İlhan. (2005). Kubbealtı Lugatı-Misalli Büyük Türkçe Sözlük. Redaksiyon-Etimoloji: Prof. Dr. Ahmet Topaloğlu, Kubbealtı Neşriyatı, İstanbul. Battal, Aptullah. (1988). İbni-Mühennâ Lûgati (İstanbul nüshasının Türkçe bölüğünün indeksidir). Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Bilgin, Mehmet. (2007). Doğu Karadeniz (Tarih-Kültür-İnsan), Ötüken Neşriyat, İstanbul. Brosset, Marie Félicité. (2003). Gürcistan Tarihi (Eski Çağlardan 1212 Yılına Kadar), Çeviren: Hrand Andreasyan, Notlar ve Yayına Hazırlayan: Erdoğan Merçil, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. Caferoğlu, Ahmet. (1931). Kitâb al-İdrâk li-Lisân al-Atrâk. Evkaf Matbaası, İstanbul. Chirli, Nadejda. (2005). Ermeni Kıpçakça Dualar Kitabı Algış Bitigi. Türkistan ve Azerbaycan Araştırma Merkezi, Haarlem, Netherlands. Clauson, Sir Gerard. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford University, XLVIII, Oxforf. Çağatay, Saadet. (1972). Türk Lehçeleri Örnekleri I-II. Ankara Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları: 214, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara. Dehhudâ, Ali Ekber (1373), Lugatname, Müessese-i İntişârât-ı Çap-ı Dânişgâh-ı Tehrân. C.9, Tehran. Grönbech, K. (1992). Kuman Lehçesi Sözlüğü (Codex Cumanicus’un Türkçe Sözlük Dizini) (Çeviren: Kemal Aytaç). Kültür Bakanlığı Yayınları: 1396, Ankara. Gül, Bülent. (2016). Moğolca İbni Mühennâ Lügati, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, İnceleyen: Prof. Dr. Battulga Tsend, Dr. Azzaya Badam, Ankara. Gülsevin, Selma. (2016). Karay Türklerinin Dili (Troki Diyalekti). Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Hacıeminoğlu, Necmettin. (2003). Karahanlı Türkçesi Grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Kanar, Mehmet. (2000). Farsça-Türkçe Sözlük. Deniz Kitabevi, İstanbul. Karamanlıoğlu, Ali Fehmi. (1989). Seyf-i Sarâyî Gülistan Tercümesi (Kitâb Gülistân bi’t-Türkî). Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Kırzıoğlu, M. Fahrettin. (1992). Yukarı Kür ve Çoruk Boylarında Kıpçaklar. Türk Tarih Kurumu Yayınları: VII. Dizi-Sayı: 121, Ankara. Kilisli Rıfat Bilge. (1338-1340). Hilyetü’l-İnsân ve Hilbetü’l-Lisân yâhud İbn Mühennâ Lûgati (Fârsî-Türkçe-Moğolca), Müellifi: Es-Seyyid Cemâleddîn İbn Mühennâ, Ma’ârif Nezâret-i Celîlesi Tarafından Tab’ ve Neşr Etdirilmişdir, Matba’a-i Âmire, İstanbul. Koç, Kenan, Bayniyazov, Ayabek, Başkapan, Vehbi. (2003). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü. Akçağ Yayınları 489, Sözlük 13, Ankara. Kurat, Akdes Nimet. (2019). IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Türk Tarih Kurumu Yayınları: IV/A-1.1. Dizi-Sayı: 35, Ankara. Muzafarov, Refik, Muzafarov, Nüzhet. (2018). Kırım Tatar Türkçesi Türkiye Türkçesi Rusça Sözlük, Çeviren: Nariman Seyityahya (Seytyagyayev), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Orucov, Ali Haydar, Abdullayev, Behruz, Rahimzade, Nergiz. (2006). Azerbaycan Dilinin İzahlı Lüğeti-Dörd Cildde (1-2-3-4), Şerg-Gerb, Bakü. Öner, Mustafa. (2009). Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Öztürk, Mürsel, Örs, Derya. (2000). Mütercim Âsım Efendi Burhân-ı Katı. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Pekacar, Çetin. (2011). Kumuk Türkçesi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Pekacar, Çetin/ Türk, Ahmet Turan/ Yıldızlı, M. Emin. (2014). “Codex Cumanicus ve Kumuk Türkçesinin Söz Varlığı: Fiiller”, VIII. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildiri Kitabı II, Yayına hazırlayanlar: Prof. Dr. Mustafa Özkan, Doç. Dr. Enfel Doğan, ss. 293-307, İstanbul. Pröhle, Wilhelm. (1991). Karaçay Lehçesi Sözlüğü (Kemal Aytaç, Çev.). Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. Starostin, Sergei, Dybo, Anna, Mudrak, Oleg. (2003). Etymological Dictionary of The Altaic Languages (I-I-III), With Assistance of Ilya Gruntov and Vladimir Glumov, Brill Leiden-Boston. Steingass, F. (2006). Persian-English Dictionary, Çağrı Yayınları, İstanbul. Taşağıl, Ahmet. (2004). Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları (M.Ö. III-M.S. X. Asır), Türk Tarih Kurumu Yayınları: VII. Dizi-Sayı 206, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara. Tavkul, Ufuk. (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Tavkul, Ufuk. (2003). “Codex Cumanicus ve Karaçay-Malkar Türkçesi”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi (15), Bahar 2003, ss. 45-81, İstanbul. Tekin, Talat (2014). Orhon Yazıtları. Ankara Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Tekin, Talat (2000). Orhon Türkçesi Grameri. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi, Ankara. Tekin, Talat/ Ölmez, Mehmet (1999). Türk Dilleri-Giriş, Simurg Dil ve Edebiyat Dizisi: 6, İstanbul. Toparlı, Recep. (2003). Ed-Dürretü’l-Mudiyye Fi’l-Lügati’t-Türkiyye. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Toparlı, Recep. (2017). İrşâdü’l-Mülûk ve’s-Selâtîn. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Toparlı, Recep/ Vural, Hanifi/ Karaatlı, Recep. (2003). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Toparlı, Recep/ Çögenli, M. Sadi/ Yanık, Nevzat. H. (2000). Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.