CONTEMPLATION ABOUT THE KAABA’S HISTORY, ARCHITECTURE, AND DECORATIONS IN THE FIRST THREE CENTURIES OF ISLAM

Yıl 2022, Cilt: 12 Sayı: 2, 717 - 735, 31.12.2022

Nilgün Çevik Şenay Özgür Yıldız

https://doi.org/10.55179/dusbed.1191387

Öz

Kâbe, İslâm inancına göre yeryüzünün ilk mabedidir. Müslümanların namaz ibadetinde bireysel veya cemaat halinde yöneldikleri kıbleleri, hac ibadetlerinde ümmet olarak buluştukları uluslararası buluşma mekânıdır. Tarihî süreç içerisinde dinî bir merkez olduğu kadar coğrafî, kültürel, ekonomik ve siyasî bir merkez olarak da rol oynamıştır. İslam tarihi kaynaklarında bu mabedin kainatla yaşıt olduğu ifade edilmekte ve kâinatın yaradılışından günümüze kadar Kâbe’nin on üç kere inşa edildiği kaydedilmektedir. Kutsal mabedin her bir inşası çok önemli ve özel içeriklere sahip olmakla birlikte, Hz. İbrâhim (as.), Kureyş, İbn Zübeyr, Haccâc b. Yusuf ve Sultan 4. Murad’ın Kabe’yi inşalarının hususiyetleri daha dikkat çekicidir. Çalışmamızda bu beş inşanın sebep, süreç ve sonuçları değerlendirilecek özellikle İslam tarihinin ilk üç asrında Kâbe’nin tarihi, mimarisi ve süslemeleri makalemizin ana teması olacaktır.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Kâbe, Hz. Muhammed, Hulefa-i Raşidin, Abdullah b. Zübeyr, Haccâc b. Yusuf, Sultan 4. Murad, sel, Kabe’nin Süslemeleri.

CONTEMPLATION ABOUT THE KAABA’S HISTORY, ARCHITECTURE, AND DECORATIONS IN THE FIRST THREE CENTURIES OF ISLAM

Öz

The Kaaba is the first temple of the world according to the Islamic belief. It is the qibla, where Muslims face individually or as a group in prayer and the international meeting place where they meet as an ummah during pilgrimage. In the historical process, it has played a role as a geographical, cultural, economic and political center as well as a religious center. In Islamic historical literature, it is stated that this temple is as old as the universe, and that the Kaaba was constructed thirteen times from the creation of the universe to the present day. Although each construction of the holy temple has very important and special contents, the characteristics of Prophet Abraham, Quraysh, Ibn al-Zubayr, al-Ḥajjāj ibn Yūsuf, and Murad IV's constructions of the Kaaba are more remarkable. In our study, the reasons, the processes and the results of these five constructions are examined. The history, the architecture and the decorations of the Kaaba, especially in the first three centuries of Islamic history, will be the main themes of our article.

Anahtar Kelimeler

Islamic history, Kaaba, Prophet Muhammad, al-Khulafāʾ al-Rāshidūn, ʿAbd Allāh ibn al-Zubayr, al-Ḥajjāj ibn Yūsuf, Murad IV, flood, decorations of the Kaaba.

Kaynakça

• Muhammad Asad, The Message of the Qur’ān; Translated and Explained by Muhammad Asad, Dar Al-Andalus Limited, 3 Library Ramp, Gibraltar, Consulted online at “Quran Archive - Texts and Studies on the Quran” on 30 Sep. 2022.
• ʻAbd al-Ghanī, Aḥmad b. Muḥammad Ilyās, Tārīkh al-Makkah al-Muṣawwirah. Madīnah: Fihrisetü Maktabat al-Malik Fahd al-Wataniyah, 2. Edition, H1432.
• ʻAbd al-Razzāq, Abū Bakr ʻAbd al-Razzāq b. Hammām al-Ṣanʻānī, al- Muṣannaf. (pub.Committee), I-X, Cairo: Dâru't-Teʿṡîl, 1435/2015.
• Ahmad ibn Hanbal, Abū ʿAbdillāh Aḥmad b. Muḥammad b. Ḥanbal al-Shaybānī. al-Musnad (pub.Committee), I-XII, Cemʿiyyetu'l-Meknez, 1431/2010.
• Apak, Âdem. Kur’ân’ın Geliş Ortamında Arap Toplumu. İstanbul: Kuramer, 2017.
• Bā Salāmah, Ḥusayn ʻAbd Allāh. Tārīkh al-Kaʻbah al-muʻaẓẓamah, imaretuha wa kiswatuha wa sedanetuha, 2. Edition. Fihrisetü’l- Maktabat al-Malik Fahd, Riyadh, 1982/1402.
• Balādhurī, Aḥmad b. Yaḥyā b. Jābir. Ansāb al-Ashrāf (pub.Suhayl Zakkar, Riyāḍ al-Ziriklī), I-XIII, Beirut: Dār al-Fikr, 1417/1996.
• Bukhārī, Abū ʻAbd Allāh Muḥammad ibn Ismā‘īl (d. 256/870), al-Jamiʻ al-Musnad al-Sahih al-Mukhtasar (pub.Muḥammed Zuhayr en-Nâṡır), I-IX, Beirut: Dâru Ṭavḳi'n-Necât, 1422H.
• Can, Yılmaz, İslam’ın Üç Kutsal Mabedi, İstanbul: Ensar Publication, 2008.
• Can, Yılmaz, “Kâbe” On Dokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, No. 7, Samsun, 1993.
• Jawād ʻAlī, al-Mufaṣṣal fī Tārīkh al-ʻArab qabla al-Islām, I-XX, 1422/2001.
• Çağatay, Neşet. İslam’dan Önce Arap Tarihi ve Câhiliye Çağı, Ankara University Divinity Faculty Publications, 1957.
• Çakan, İsmail L. “Abdullah İbn Abbas” Türkiye Diyanet Foundation İslâm Encyclopedia İstanbul: TDV Publications, 1988.
• Çevik, Nilgün, Şenay Özgür Yıldız, Taking Lessons from the History of Ancient Temple Kaaba, Presidency of Religious Affairs, “International Mawlid Al-Nabi Symposium” Ankara. 01-03 October 2022. (to be published).
• Dawsarī, Maḥmūd b. Aḥmad, al-Kaʿbah al-Musharrafah: Ta’rifuha, Asmāʼhā, Binâuha, Fezâiluha, Hasâisuha, Aḥkāmuhā. Dammam: Dār Ibn al-Jawzī, 1434/2013.
• Dönmez, İbrahim Kâfi "Maslahat” Türkiye Diyanet Foundation İslâm Encyclopedia, Ankara: TDV Publications, 2003.
• Erkal, Mehmet, “Arşın” Türkiye Diyanet Foundation İslâm Encyclopedia, İstanbul: TDV Publications, 1991.
• Eroğlu, Muhammed. “Abdullah İbn Abbas” Türkiye Diyanet Foundation İslâm Encyclopedia, İstanbul: TDV Publications, 1988.
• Asadī, Muḥammad al-Makkī. Ikhbār al-Kirām bi-Akhbār al-Masjid al-Ḥarām, İzmir National Library, manuscript no. 357/8.
• Evliya Çelebi, Riḥlat al-Ḥijāzīyah, al-Safsafi Ahmad Mursi, Dâru’l-Âfâk el-Arabiyye, 1999.
• Eyüp Sabri Pasha, Mir’âtü’l-Harameyn, Mir’ât-ı Mekke, (ed. Dr. Göker İnan) İstanbul: Türkiye Presidency of Manuscripts Institution Publications, 2018.
• Azharī, Abū Manṣūr Muḥammad b. Aḥmad al-Harawī. Tahdhib al-Lughat (pub.Muḥammad ʿAvḍ Mirʿab), I-VIII, Beirut: Dâru İḥyâi't-Turâŝi'l-ʿArabî, 2001.
• Azraqī, Abū al-Walīd Muḥammad b. ʻAbd Allāh al-Ghassānī. Akhbār Makkah wa-mā jāʼa fīhā min al-Āthār (pub.Ruşdî es-Ṡâliḥ Mulaḥḥas), I-II, Beirut: Dār al-Andalus, 1403/1983.
• Fākihī, Abū ʻAbd Allāh Muḥammad b. ʾIsḥāq al-Makkī. Akhbār Makkah fī qadīm al-dahr wa-ḥadīthih (pub.ʿAbd al-Malik ʻAbd Allāh Dehîş), I-VI, Beirut: Dâr-u Ḫaḍar, 1414H. Fāsī, Abū al-Ṭayyib Muḥammad b. Aḥmad b. ʿAlī Shifāʼ al-gharām bi-akhbār al-Balad al-Ḥarām (nşr.), I-II, Dār al-Kutub al-ʻIlmīyah, 1421/2000.
• Khalīfah b. Khayyāṭ, Abū ʿAmr Khalīfah b. Khayyāṭ al-ʿUṣfurī, Ṭabaqāt Khalīfah b. Khayyāṭ (pub.Suhayl Zakkar), Dār al-Fikr, 1414/1993.
• Khalīl b. Aḥmad, Abū ʿAbd al-Raḥmān el- Khalīl b. Aḥmad al-Farāhīdī. Kitāb al-ʻAyn (pub.Mehdî el-Maḫzûmî, İbrahim es-Sâmerrâʾî), I-VIII, Beirut: Mektebetu'l-Hilâl, 1988.
• Hamidullah, Muhammed İslâm Peygamberi: Hayatı ve Faaliyeti, Translator: Salih Tuğ, İstanbul: İrfan Publications, 1991.
• Hamidullah, Muhammad, Muhammad Rasulullah: A Concise Survey of the Life and Work of the Founder of Islam, Published 1974 by Centre Culturel Islamique, Paris. Hamidullah, Muhammed Kur’an-ı Kerim Tarihi, Translator: Abdülaziz Hatip, Mahmûd Kanık, İstanbul: Beyan Publications, 2018.
• Harman, Ömer Faruk “Arim” Türkiye Diyanet Foundation İslâm Encyclopedia, İstanbul: TDV Publications, 1991.
• Khargūshī, Abū Saʿd ʻAbd al-Malik b. Muḥammad, Sharaf al- Muṣṭafā (pub.Ebû ʿÂṡım Nebîl), I-VI, Mecca: Dâru'l-Beşâʾir, 1424H.
• Harputlu, Ali Hüsnü, el- Kâbe ale’l-merri’l-usûr, Cairo: Dâru’l-Maârif.
• Khwārizmī, Muḥammad b. ʾIsḥāq, Ishārāt al-Targhīb wa al-Tashwīq ilá al-Masājid al- Thalāthat wa al-Bayt al-ʿAtīq (pub.Mustafâ Muḥammed ez-Zehebî), I, III, (Mecca-Riyadh: Mektebetu Nizâr Mustafâ el-Bâz, 1418H.)
• Hitti, Philip Khuri, History of the Arabs, Siyasi ve Kültürel İslam Tarihi., (1886-1978), Translator: Salih Tuğ, İstanbul: İfav Publications, 1995.
• Ḥasan al-Baṣrī, Abū Saʻīd al-Ḥasan b. Yasār al-Baṣrī. Feḍâʾilu Mekke ve's-Sekenu fîhâ (pub.Sâmî Mekkî el-ʿÂnî), Kuwait: Mektebetu’l-Felâḥ.
• Ibn Ḥabīb, Abū Jaʻfar Muḥammad b. Ḥabīb al-Baghdādī. al-Muḥabbar (pub.Ilse Lichtenstadter), Beirut: Dâru'l- Âfâḳi'l-Cedîde.
• Ibn Ḥajar al-ʻAsqalānī, Abū al-Faḍl Aḥmad b. ʿAlī al-ʻAsqalānī. Fetḥu'l-Bârî Şerḥu Ṡaḥîḥ el-Buḫârî (pub.Muḥibbuddîn el-Ḫaṭîb), I-XIII, Beirut: Dār al-Maʻārif, 1379/1959.
• Ibn Hishām, Abū Muḥammad ʻAbd al-Malik b. Hishām al-Ḥimyarī. al-Sīrah al-Nabawīyah (pub.Muṡṭafâ es-Saḳḳâ v.dğr.), I-II, Egypt: Mektebetu Muṡṭafâ el-Bâbî'l-Ḥalebî, 1375/1955.
• Ibn ʾIsḥāq, Abū ʻAbd Allāh Muḥammad b. ʾIsḥāq b. Yasār al-Muṭṭalibī. al-Sīrah (Kitāb al- Siyar wa al-Maghāzī) (pub.Suhayl Zakkar), Beirut: Dār al-Fikr, 1398/1978.
• Ibn Kathīr, Abū al-Fiḍā’ Ismā‘īl b. ‘Umar b. Kathīr al-Damishqī. Al-Bidāya wan Nihāya (pub.ʿAbdullâh b. ʿAbdi'l-Muḥsin et-Turkî), I-XXI, Dâru Hicr, 1418/1997.
• Ibn Manẓūr, Abū al-Faḍl Muḥammad b. Mukarram b. ʿAlī Jamal al-Din b. Manẓūr al-Ruwayf‘ī. Lisan al-ʿArab (nşr.), I-XV, Dâru Ṡâdir, Beirut 1414/1993.
• Ibn Saʿd, Abū ʻAbd Allāh Muḥammad b. Saʿd b. Manīʻ. al-Tabaqāt (pub.ʿAlî Muḥammed ʿOmer), I-XI, Cairo: Mektebetu'l-Ḫancî, 1421/2001.
• Ibn Ẓahīrah, Muḥammad Cârullah b. Muḥammad b. Abu Bakr b. ʿAlī b. Ẓahīrah. (d. 960/1553 [?]), al-Câmiʿu’l-laṭîf fî fażli Mekke ve ehlihâ ve binâʾi’l-Beyti’ş-şerîf, tah: dr. ʿAlī Umer, Cairo: Mektebetü’s-s̱ekafeti’d-Dîniyye, 1423/2003.
• Ibn al-Athīr, Abū al-Ḥasan ʿAlî b. Abū al-Karam Muḥammad al-Jazarī. al-Kāmil fī al-Tārīkh (pub.ʿUmar ʿAbdusselâm Tedmurî), I-X, Beirut: Dâru'l-Kitâbi'l-ʿArabî, 1417/1997.
• Ibn al-Athīr, Abū al-Saʿādāt al- Mubārak b. Muḥammad al-Jazarī. Jāmiʻ al-uṣūl (pub.ʿAbdulḳâdir el-Arnaʾût), I-XII, Dâru'l-Ḥulvânî, 1389-1392/1969-1972.
• Ibn al-Ḍiyāʼ, Abū al-Bakā Bahāʼ al-Dīn Muḥammad b. ʾAḥmad al-Makkī, (854/1450), Tārīkh Makkah al-Musharrafah wa al- Masjid al-Ḥarām wa al-Madīnah al-Sharīfah wa al- Qabr al-Sharīf, thk. Ala İbrâhim Ezheri, Emin Nasr Ezheri, Dār al-Kutub al-ʻIlmīyah, Beirut, 1997/1418.
• İbnu'l-Eŝîr, Ebû's-Saʿâdât el-Mubârek b. Muḥammed el-Cezerî. Câmiʿu'l-Uṡûl (pub.ʿAbdulḳâdir el-Arnaʾût), I-XII, Dâru'l-Ḥulvânî, 1389-1392/1969-1972.
• Grabar, Oleg, The Formation of Islamic Art, New Haven and London: Yale University Press, 1987.
• Günaltay, M. Şemsettin. İslâm Öncesi Arap Tarihi, Ankara: Ankara Okulu Publications, 2006.
• Günel, Fuat. “Hicr”, Türkiye Diyanet Foundation İslâm Encyclopedia, İstanbul: TDV Publications, 1998.
• Kramers, J. H. İslam Medeniyeti Tarihinde Coğrafya ve Ticaret, Translator: Ömer Rıza, İstanbul: Âsâr-ı İlmiye Kütüphanesi Publication, Türkiye Matbaası, 1934/1352.
• Qurṭubī, Muḥammad b. ʾAḥmad. Tafsīr Qurṭubī (al-Jami' al-Ahkam al-Qur'an), Dār al-Kutub al-Miṣriyyah, Cairo, 1964.
• Küçükaşçı, Mustafa S. Cahiliye’den Emeviler’in Sonuna Kadar Harameyn, (Unpublished PhD Thesis) Marmara University Institute of Social Sciences, İstanbul, 1999.
• Küçükaşçı, Mustafa S., Sanat ve İnanç, (by. Banu Mahir, Halenur Katipoğlu), Mimar Sinan Fine Arts University Türk Art History Application and Research Centre, No. 1.
• Kurdī, Muḥammad Ṭāhir b. ʻAbd al-Qādir b. Maḥmūd al-Makkī. Tarīkh al-Qawm li-Makkah wa Bayt Allāh al-Karīm, Mecca: Dârü'n-Nehdati'l-Hadise, 2000.
• Kurdī, Ubeydullah Muḥammad Emîn. Kabah al-Muʿaẓẓam al-Ḥaramayn al-Sharīfayn.
• Kâbetü’l Muazzama el -Haraman eş-Şerifan Imâraten ve Tarîhan (Madinah: Fihrisetü’l- Maktabat al-Malik Fahd, Riyadh, Hijri 1419.
• Maqrīzī, Abū al-'Abbās ʾAḥmad b. ʿAlī al- Ḥusaynī (d. 845/1441), Imtāʻ al-asmāʻ (pub.Muḥammad ʿAbdulḥamîd en-Nemîsî), I-XV, Dār al-Kutub al-ʻIlmīyah, Beirut 1420/1999.
• Mālik b. Anas, Abū ʻAbd Allāh Mālik b. Anas b. Mālik el-Medenî, el-Muvaṭṭaʾ (pub. Muḥammad Muṡṭafâ el-ʾAʿẓamî), I-VIII, Muessesetu Zâyid b. Sulṭân, Abu Dhabi 1425/2004.
• Māwardī, Abū al-Ḥasan ʿAlī b. Muḥammad el-Baṡrî. el-Ḥâvî'l-Kebîr fî Fıḳhi Meẑhebi'l-İmâmi'ş-Şâfiʿî (pub.ʿAlî Muḥammed Muʿâvvaḍ, ʿÂdil Aḥmed ʿAbdulmevcûd), I-XIX, Beirut: Dār al-Kutub al-ʻIlmīyah, 1419-1999.
• Masʻūdī, Abū al-Ḥasan ʿAlī b. al-Ḥusayn b. ʿAlī. Murûcu'ẑ-Ẑeheb ve Meʿâdinu'l-Cevher (pub.Esʿad Dâğır), I-IV, Ḳum: Dâru'l-Hicre, 1409H.
• Masʻūdī, Abū al-Ḥusayn al-Ḥasan ʿAlī b. al-Ḥusayn b. ʿAlī, Aḫbâru'z-Zamân ve min Âbâdihi'l-Ḥudŝân , Beirut: Dār al-Andalus, 1416/1996.
• Muhammed Hamidullah, Kur’an-ı Kerim Tarihi,. Translaters: Abdülaziz Hatip, Mahmûd Kanık, (İstanbul: Beyan Publication, 2018).
• Muslim, Abū al-Ḥusayn Muslim b. al- Ḥajjāj al-Qushayrī an-Naysābūrī. el-Musnedu's-Ṡaḥîhu'l-Muḫtaṡar bi Naḳli'l-ʿAdl ʿani'l-ʿAdl ilâ Resûlillâh (pub.Committee), I-VII, Cairo: Dâru't-Teʾṡîl, 1435/2014.
• Nâsır-ı Husrev, Ebû Muîn Nâsır b. Hüsrev b. Hâris el-Kubâdiyânî el-Mervezî Sefernâme, Translator: Abdülvehhab Tarzî, Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı, 1994.
• Nahravālī, Abū ʻAbd Allāh Quṭb al-Dīn Muḥammad b. Aḥmad b. Muḥammad al-Makkī al-Nahravālī. el-İʿlâm bi-aʿlâmi Beytillâhi (Beledillâhi)’l-harâm, (tah. Hishām ʻAbd al-ʻAzīz Ata), Mekke: Mektebetü’t-Ticâriyye, 1996.
• Nasāʼī, Abū ʻAbd al-Raḥmān Aḥmad b. Shuʻayb al-Khurāsānī. es-Sunenu'l-Kubrâ (pub.Committee), Cairo: Dâru't-Ṭeṡîl, 1433/2012.
• Nuwayrī, Shihāb al-Dīn Aḥmad b. ʻAbd al-Wahhāb b. Muḥammad b. ʻAbd al-Dāʼim al-Qurashī al-Taymī al-Bakrī. al-Nuwayrī. Nihāyat al-arab fī funūn al-adab (pub.), I-XXXIII, Cairo: Dâru'l-Kutub ve'l-Veŝâîḳu'l-Ḳavmiyye, 1423.
• Ṣāḥib, Abū al-Qasim Ismāʻīl b. ʻAbbād al-Ṭā‘liḳānī. el-Muḥîṭ fî'l-Luğa (pub.Muḥammad Ḥasan Âlu Yâsîn), I-X, Beirut: ʿÂlemu'l-Kutub, 1414/1994.
• Rubin Uri, “The hands of Abū Lahab and the gazelle of the Kaʿba,” Jerusalem Studies in Arabic and Islam, 33, 2007.
• Sinjārī, ‘Alī ibn Tāj al-Dīn. Manā'iḥ al-karam fī akhbār Makkah wa-al-Bayt wa-wulāt al-Ḥaram. al-Miṣrī, Jamīl ‘Abd Allāh Muḥammad (ed.). Mecca: Jāmi‘at Umm al-Qurá, 1419/1998.
• Suhayli, Abū al-Qasim Abd al-Rahman b. ʻAbd Allāh b. Aḥmad. al-Rawḍ al-unuf fī šarḥ al-sīra al-Nabawiyya (pub.ʿUmar ʻAbd al-Salām al-Salāmī), I-VII, Beirut: Dâru İḥyâʾi't-Turâŝi'l-ʿArabî, 1421/2000.
• Shāfiʿī, Abū ʻAbd Allāh Muḥammad b. Idrīs (d.204/820), al-Musnad (pub.Mâhir Yâsîn el-Faḥl), I-IV, Ğırâs, Kuwait 1425/2004.
• Ṭabarī, ʿAlī b. ʿAbd al-Qādir b. Muḥammad al-Ḥusaynī al-Makkī, el-Ercü’l-miskî ve’t-târîḫu’l-Mekkî fî aḫbâri’l-Ḥarem ve’l-Kâʿbe ve terâcimi’l-mülûk ve’l-ḫulefâʾ, tah. Ahmed el- Cemmâl, Mecca: Mektebetü’t-Ticâriyye, 1416/1996.
• Ṭabarī, Abū Jaʻfar Muḥammad b. Jarīr b. Yazīd el-Âmilî. Tārīkh al-Rusul wa al-Mulūk, ve Ṣilat Tarikh al-Ṭabarī, I-XI, Beirut: Dâru't-Turâŝ, 1387/1967.
• Ṭabarī, Abū Jaʻfar Muḥammad b. Jarīr b. Yazīd el-Âmilî. Jāmiʿ al-bayān ʿan taʾwīl āy al-Qurʾān (pub.ʻAbd Allāh b. Abd Muḥsin al- Turkī), I-XXIV, Dâru Hicr, 1422/ 2001.
• Ṭarīqī, ʻAbd Allāh b. Muḥammad b. Aḥmad. Tarikh al- Kaʿbah al-Musharrafah, Riyadh: 2007/1428.
• Ṭayālisī, Abū Dāwūd Sulaimān b. Dāwūd al- Baṣrī, al-Musnad (pub.Muḥammad b. Abd Muḥsin al- Turkī), I-IV, Cairo: Dâru Hecer, 1419/1999.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı Mekke-İ Mükerreme Emirleri, Türk Tarih Kurumu Printing house: Ankara, 1984.
• Yāqūt al-Ḥamawī, Abū ʻAbd Allāh Yāqūt b. ʻAbd Allāh al- Rūmī. Mu'jam ul-Buldān, I-VII, Beirut: Dār Ṣādr, 1995.
• Zebidi, Ebü'l-Abbas Şehabeddin Ahmed b. Ahmed b. Abdüllatif, Sahih-i Buhari muhtasarı Tecrîd-i sarih tercümesi ve şerhi (893/1488); Translaters: Ahmed Naim, Kâmil Miras, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Publications, 1980. (Translation and commentary)
• Zabīdī, Abū al-Fayḍ Muḥammad al-Murtaḍā b. Muḥammad b. Muḥammad b. Abd al-Razzaq al-Bilgrāmī al-Ḥusaynī, Taj Al-ʿArus min Jawaher Al-Qamus, (pub.ʿAlî Shîrî), I-XX, Dār al-Fikr, 1424.
• Zajjāc, Abū Isḥāq ʾIbrāhīm b. al-Sarī. Meʿâni'l-Ḳur'ân ve İʿrâbuhu (pub.ʿAbdulcelîl ʿAbduh Şelebî), I-V, Beirut: ʿÂlemu'l-Kutub, 1408/1988.
• Online resources: https://darp.gov.sa/(date accessed 03.09.2022)