Sibirya Sahası Türk Destanlarında Kahramana Yardımcı Kuşlar Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2020, Sayı: 3, 41 - 67, 21.12.2020

Mehtap Müçük

Öz

Avcılık ve toplayıcılıkla hayatlarını devam ettiren toplumlar doğadaki canlı ve cansız varlıklara kayıtsız kalmamışlardır. Kendilerine yakın olduğunu düşündükleri varlıklar ile iletişim kurmuşlardır. Öyle ki bu varlıklar onların sözlü anlatılarında da vuku bulmuştur. Bugüne kadar anlatıla gelen destan, masal, efsane gibi türlerde yer alan bu varlıklar toplumların tanıtılması ve anlaşılmasında büyük yer edinen kuşlardır. Bu kapsamda yapılan çalışmada, Güney Sibirya bölgesindeki destan metinlerinde kahramana yardımcı olan kuşlar ve bu kuşların türleri ele alınarak metin içerisindeki işlevleri açısından değerlendirmek amaçlanmıştır. Çalışmada Altaylara ait iki, Hakaslara ait bir ve Yakut Türklerine ait bir destan metni incelenmiştir. Makalenin çalışma şekli, metinlerin tek tek okunarak mukayese edilmesidir. Bu metinlerde kuşlara yüklenen anlamlar ve onların metin içerisindeki rolleri aktarılmıştır. Böylelikle metindeki olayların çözümlenerek devamlılığın sağlanması açısından üstlendikleri görevler incelenmiştir. Gözlemleyici, neslin devamlılığını sağlama, yaşanacak kötülüklere engel olma, nasihat verip yol gösterme, binek kuş olma, engelleri aşma, imtihandan geçme gibi başlıklar ile sınıflandırılmıştır. İncelenen destan metinlerinde kuşlar iki durumda karşımıza çıkmaktadır. Birincisi insanların kuş donuna girmeleri, ikinci durum ise gerçek kimlikleri ile yani kuş olarak yer alan hayvanlardır. Destanlarda kahramana yardımcı olan farklı kuş türleri olsa da sonuç olarak hepsi kahramanların zor durumlarında onlara yardımcı olmaları ve yapılan imtihanlardan geçmeleri gibi pek çok ortak noktada birleşmişlerdir.

Anahtar Kelimeler

Türk destanları, Sibirya sahası, kuş imgesi, destan geleneği

Kaynakça

• Aça, M. (1999). Tufan’ın kuşları ve Kozı Körpeş Bayan Sulu destanındaki bazı kuşlar. Millî Folklor, (42), 53-57.
• Aça, M. (2017). Kuşlar geleneksel toplumlara ne söylüyordu? E. Gürsoy Naskali- A.
• Şeker (Ed.). Kuş kitabı. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Akalın, S. (1993). Türk folklorunda kuşlar. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Aktaş, E. (2011). Hakas destanları-3 Han Orba destanı. Ankara: TDK Yayınları.
• Arıkoğlu, E. (2007). Ay Huucın destanı, Hakas destanları-1. Ankara: TDK Yayınları.
• Arıkoğlu, E. ve Borbaanay, B. (2007). Tanaa Herel destanı, Tuva destanları. (1. baskı). Ankara: TDK Yayınları
• Ateş, M. (2001). Mitolojiler ve semboller. İstanbul: Milenyum Yayınları.
• Baldick, J. (2010). Hayvan ve şaman: Orta Asya’nın antik dinleri. (N. Şahin, Çev.). İstanbul: Hil Yayınları.
• Bayat, F. (2005). Mitolojiye giriş. Çorum: Karam Yayınları. Bekir, B. (2017). Türklerde kuşlarla ilgili inanışlar, E. G. Naskali ve A. Şeker (Ed.). Kuş kitabı. İstanbul: Kitabevi Yayınları. Beydili, C. (2004). Türk mitolojisi ansiklopedik sözlük. (E. Ercan, Çev.). Ankara: Yurt Kitap Yayınları.
• Çoruhlu, Y. (2010). Türk mitolojisinin ana hatları. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Dilek, İ. (2007). Ay Sologoy Lo Kün Kologoy, Altay destanları-2. Ankara: TDK Yayınları.
• Dilek, İ. (2007). Katan Kökşin Le Katan Mergen, Altay destanları-3. Ankara: TDK Yayınları.
• Ergun, M. (1997). Altay Türklerinin kahramanlık destanı Alıp Manas. Konya: Kömen Yayınları.
• Ergun, M. (2013). Yakut destan geleneği ve Er Sogotoh. Ankara: TDK Yayınları.
• Ergun, M. ve Aça, M. (2004). Boktu-Kiriş, Bora Şeeley, Tıva kahramanlık destanları-I. (1.baskı). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ergun, M. ve Aça, M. (2005). Han-ŞilgiAttıg Han-Hülük, Tıva kahramanlık destanları II. (1.baskı). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ergun, M. ve Aça, M. (2005). Arzılan-Kara Attıg Çeçen-Kara Möge destanı, Tıva kahramanlık destanları II. (1.baskı). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ersoylu, H. (2015). Türk kültüründe kuşlar. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Esin, E. (1965). Alp Şahsiyetinin Türk Sanatında Görünüşü. Türk Kültürü Dergisi. (34), 769-789.
• Esin, E. (1978). İslamiyet’ten önceki Türk kültür tarihi ve İslam’a giriş. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası.
• Esin, E. (2001). Türk kozmolojisine giriş. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Gömeç, S. (2011). Şamanizm ve eski Türk dini. (2. baskı). Ankara: Berikan Yayınları.
• Harva, U. (2014). Altay Panteonu. (Suveren, Ö. Ter.). İstanbul: Doğu Kütüphanesi.
• İnan, A. (2015). Tarihte ve bugün Şamanizm. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• İnan, A. (1976). Eski Türk dini tarihi. İstanbul: Kültür Bakanlığı.
• Karakurt, D. (2012). Türk mitolojisi ansiklopedisi, açıklamalı-resimli, Türk söylence sözlüğü.(e- kitap).
• Küçük, A. (2017). Türklerin yaratılış mitlerinde kuşlar, E. Gürsoy Naskali- A. Şeker (Ed.). Kuş kitabı. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Lvova, E.L.-vd., (2013a). Güney Sibirya Türklerinin geleneksel dünya görüşleri insan ve toplum. (M. Ergun, Çev.). Konya: Kömen Yayınları.
• Lvova, E.L.-vd., (2013b). Güney Sibirya Türklerinin geleneksel dünya görüşleri kâinat ve zaman nesneler dünyası. (M. Ergun, Çev.). Konya: Kömen Yayınları.
• Radloff, W. (2008). Türklük ve Şamanlık. (1.baskı). Ö. Andaç Uğurlu (Ed), İstanbul: Örgün Yayınevi.
• Roux, P. J. (2011). Eski Türk mitolojisi, (M. Y, Sağlam, Çev.). Ankara: Bilge Su Yayınları.
• Roux. P.J. (2005). Orta Asya’da kutsal bitkiler ve hayvanlar. (A. Kazancıgil-L. Arslan, Çev.). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Şeşen, R. (2017). İbn Fadlan seyahatnamesi ve ekleri. (7. baskı). İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Ögel, B.(2014). Türk mitolojisi. (6. baskı). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Ögel, B. (2014). Türk mitolojisi.(5. baskı). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Özkartal, M. (2012). Türk destanlarında hayvan sembolizmine genel bir bakış (Dede
• Korkut Kitabı’ndan örnekler). Millî Folklor, (94), 58-71.
• Uraz, M. (1994). Türk mitolojisi. (2. baskı). İstanbul: Düşünen Adam Yayınları.
• Uslu, B. (2016). Türk mitolojisi. İstanbul: Kamer Yayınları