Adana İli, Şambayadı Köyünde Çocukluk Dönemi İnanç Ve Uygulamaları Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2021, Sayı: 4, 128 - 147, 29.06.2021

Fazıl Özdamar

Öz

Adana ili, Çukurova ilçesine bağlı bir yerleşim birimi olan Şambayadı köyü, adından da anlaşılacağı üzere Şambayadı Yörük-Türkmenleri tarafından kurulmuştur. Şam’dan Anadolu’ya göç eden ve günümüzde Adana dışında Adıyaman ve Karaman’da da kendi boy adıyla kurdukları yerleşim merkezlerinde yaşayan bu Türkmenler, doğumdan ölüme kadarki geçiş dönemlerindeki inanç ve uygulamaların yanında deyim-atasözü, masal, fıkra, halk hikâyesi vd. sözlü kültür ürünlerini yerleşik hayata geçtikten sonra da muhafaza etmişlerdir. Bu kültür unsurlarının yaşatılmasında kültürel etkiye kapalı olması etkilidir, denilebilir. Doğum günü kutlaması ve “gün yapma” gibi modern kültürün bazı unsurları dışında köy halkı dış dünyaya hemen hemen kapalıdır. Çeşitli yasal ve dinî baskılara rağmen İslam öncesine ait birçok pratik ve büyüsel işlemler, açık veya gizli şekilde hâlâ yapılmaktadır.
Makalede Şambayadı köyündeki bebeklik ve çocukluk dönemi inanç ve uygulamaları incelenmiştir. Öncelikle söz konusu Türkmenler ve köy ile ilgili tarihî ve genel bilginin ardından bebeklik ve çocukluk dönemindeki ad koyma, bebek görme, diş hediği ve nazar ile ilgili inanç ve uygulamalar ile bazı kaçınmaların neler olduğu ele alınmış ve bunların çağdaş halkbilimi kuramlarına göre yorumlarına ve işlevlerine yer verilmiştir. Ayrıca söz konusu köyde derlenen ninniler işlevsel ve tematik açıdan incelenmiştir. Makalede kullanılan veriler, Şambayadı köyünde yaşayan ve mensubu olduğum Türkmenler arasında 2004’ten başlamak üzere günümüze kadar yapılan derleme ve gözlemlerle elde edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Şambayadı Köyü, çocukluk, dinî ve büyüsel işlemler, diş hediği, nazar, ninni

A REVIEW ON THE RITUALS AND TREATMENTS ABOUT CHILDHOOD IN THE VİLLAGE OF ŞAMBAYADI AT ADANA CİTY

Öz

Şambayadı village of Çukurova/Adana has been found by Şambayadı Yörük-Türkmens. These Türkmens, that migrated from Damascus to Adana and live in places which they found by their names, in Adıyaman and Karaman beside Adana, protected oral culture products like proverbs, folk tales, anecdotes etc. besides beliefs and rituals in changeovers between birth and death. It can be said, being closed to outside influences has been effective about living of these cultural products. Besides modern culture products like birthday celebrations and “gün yapma”, village people almost closed to outside world. No matter pressure of legal and religious, lots of rituals and magical process that belongs to Pre-Islamic period, have been done open or close.
In this article, childhood beliefs and practices of Şambayadı village will been researched. Firstly general historical and general information about Türkmens that we mention and the village will be given, then name giving, visiting for baby, “diş hediği” and evil-eye beliefs in this time period and some evasions will be define and functions and interpretations according to modern folklore theories. In addition, lullabies from the village that we have mentioned will be researched from the thematic and functional perspective. Materials in this paper have been obtained from 2004 to present based on collecting and observation between Şambayadı Village and Turkmens I am a member of.

Anahtar Kelimeler

Şambayadı village, childhood, religious and magical practice, evil eye, diş hediği (the meal that made when the first teethe), lullaby

Kaynakça

• Abdurrazzak A. O. Ve Kalafat, Y. (2018). Halk kültüründe satmak-satıp almak inancının mitolojik boyutu. 9. Miletlerarası Türk halk kültürü kongresi bildirileri, gelenek, görenek ve inançlar, 15-24, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay.
• Acıpayamlı, O. (1974). Türkiye’de doğumla ilgili âdet ve inanmaların etnolojik etüdü. Ankara: AÜ Yay.
• Acıpayamlı, O. (1992). Türk kültüründe ad koyma folkloru’nun morfolojik ve fonksiyonel yönlerden incelenmesi. IV. Milletlerarası Türk halk kültürü kongresi bildirileri, IV, 1-14, Ankara: Ofset Repromat Matbaası.
• Alptekin, A. B. (1990). Ninni. Türk dili ve edebiyatı ansiklopedisi, VII, 63-65, İstanbul: Dergâh Yay.
• Aras, M. Ö. (1998). Ad koyma. Türkiye Diyanet Vakfı İslam ansiklopedisi, 4, 404-408.
• Artun, E. (2006). Adana halk kültürü. Adana: Ulusoy Matbaacılık.
• Aydın, M. (1984). Bayat-Bayat boyu ve Oğuzların tarihi. Ankara: Hatiboğlu Yay.
• Bayat, F. (2006). Ana hatlarıyla Türk şamanlığı. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Beydilli, C. (2004). Türk mitolojisi ansiklopedik sözlük. (Çev. E. Ercan). Ankara: Yurt Kitap-Yay.
• Boratav, P. N. (1984). 100 soruda Türk folkloru (inanışlar, töre ve törenler, oyunlar). İstanbul: Gerçek Yay.
• Çelebioğlu, A. (1987). Ninnilerimiz. Erdem, 3 (7), 211-238
• Çeltikci, O. (2010). Türk Dünyası kültüründe doğum üzerine ortak uygulamalar. Khazar Journal of Humanities and Social Sciences, 10, 511-521.
• Çıblak Coşkun, N. (2013). Türk ninnilerine işlevsel yaklaşım. Turkish studies, 8(4), 499-513.
• Çıblak, N. (2004). Halk kültüründe nazar, nazarlık inancı ve bunlara bağlı uygulamalar. Türklük Bilimi Araştırmaları, 15, 103-125.
• Ekici, Metin (2011) Halk bilgisi (folklor) derleme ve inceleme yöntemleri. Ankara: Grafiker Yay.
• Elçin, Ş. (1986). Halk edebiyatına giriş. Ankara: KTB Yay.
• Emeksiz, A. (2012). Türk halk kültüründe üzerlik. İstanbul üniversitesi edebiyat fakültesi Türk dili ve edebiyatı dergisi, 28, 229-242.
• Ergin, M. (1997). Dede Korkut kitabı I (giriş-metin, faksimile). Ankara: TDK Yay.
• Ergun, P. (2014). Şaman / kam ve yılan. Emine Gürsoy Naskali (Ed.) Yılan kitabı içinde İstanbul: Kitabevi Yay.
• https://biruni.tuik.gov.tr/medas/?kn=95&locale=tr (Erişim tarihi: 15.05.2021)
• https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Bakara-suresi/38/31-33-ayet-tefsiri (Erişim tarihi: 13.06.2021)
• https://sozluk.gov.tr/ (Erişim tarihi: 2020 yılının muhtelif günleri).
• İnan, A. (1963). Nazarlıklar. Türk folklor araştırmaları, 8(169), s. 3138.
• İnan, A. (1986). Tarihte ve bugün Şamanizm (materyaller ve araştırmalar). Ankara: TTK Yay.
• Kaya, D. (2004). Anonim halk şiiri. Ankara: Akçağ Yay.
• Kunoş, İ. (1341/1925), Halk edebiyâtı numûneleri: Türkçe ninniler. İstanbul: Orhâniye Matbaası.
• Muğlalı, M., Koyutürk, A. E., Sarı, M. E. (2007). Samsun yöresinde süt dişleri ile ilgili folklorik yaklaşımlar, Millî folklor dergisi, 73, 68-72.
• Nahmedov, A. (2016). Türklerde isim tabusu ve bazı yansımaları, Yeni fikir dergisi, 8 (17), 137-143.
• Örnek, S. V. (1979). Geleneksel kültürümüzde çocuk. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yay.
• Örnek, S. V. (2000). Türk halk bilimi. Ankara: KB Yay.
• Özdamar, F. (2019). Köroğlu’nun İran Türkleri anlatmaları üzerine bir inceleme. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• Refik, A. (1989). Anadolu’da Türk aşiretleri (996-1200). İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Seyidoğlu, B. (1998). Kültürel bir sembol: yılan. Prof. Dr. Dursun Yıldırım Armağanı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Sümer, F. (1952). Bayatlar. Türk dili ve edebiyatı dergisi, 4/4, 373-398.
• Sümer, F. (1999). Oğuzlar (Türkmenler), (tarihleri-boy teşkilatı-destanları). İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yay.
• Şimşek, E. (2016). Türk kültüründe, kaplumbağalarla ilgili efsaneler üzerine bir değerlendirme. AKRA kültür sanat ve edebiyat dergisi, 4 (10), 51-63.
• KK 1: Hatice TÜRKMEN, 1977 doğumlu, ilkokul mezunu, evli, ev hanımı.
• KK 2: Nermin ÖZDAMAR, 1959 doğumlu, okuma-yazması yok, evli, ev hanımı.
• KK 3: Fadime SUNGUR, 1982 doğumlu, ilkokul mezunu, ev hanımı.
• KK 4: Aytaç ÖZDAMAR, 1987 doğumlu, ortaokul mezunu, evli, çiftçi.
• KK 5: Sebile ÖZDAMAR, 1974 doğumlu, ilkokul mezunu, evli, ev hanımı.
• KK 6: Emine ARIK, 1934 doğumlu, okuma-yazması yoktu, vefat etti.
• KK 7: İbrahim ÖZDAMAR, 1933 doğumlu, ilkokul mezunu, çalışmıyor.
• KK 8: Fatma ÖZDAMAR, 1930 doğumlu, okuma-yazması yoktu, vefat etti.
• KK 9: Elveda ÖZDAMAR, 1962 doğumlu, okuma-yazması yok, evli, ev hanımı.
• KK 10. Dudu ÖZDAMAR, 1946 doğumlu, okuma-yazması yok, ev hanımı.
• KK 11: Ömüral ÖZDAMAR, 1979 doğumlu, ilkokul mezunu, evli, kaportacı.
• KK 12: Levgün YENGEL, 1960 doğumlu, ilkokul mezunu, evli, ev hanımı.
• KK 13: Hayat YENGEL, 1935 doğumlu, okuma-yazması yoktu, vefat etti.
• KK 14: Ferdane ÖZMEN, 1975 doğumlu, ortaokul mezunu, evli, ev hanımı.
• KK 15: Okan ARIK, 1982 doğumlu, üniversite mezunu, evli, öğretmen.