THE OVERVIEW OF FREEDOM OF THOUGHT IN TERMS OF POLITICAL PARTICIPATION AND OPINIONS

Yıl 2017, Cilt: XXI Sayı: 3-4, 47 - 81, 01.12.2017

Mehmet Akif Etgü

Öz

SİYASAL KATILIM VE KANAATLER AÇISINDAN DÜŞÜNCE ÖZGÜRLÜĞÜNE GENEL BAKIŞ

Öz

Düşünme, insan beyni tarafından yerine getirilen hem fiziki hem de felsefi bir faaliyettir. İnsanı diğer canlılardan ayıran düşünme, ifadenin kaynağını oluşturur. Düşünce; düşünme sonucu varılan, düşünmenin ürünü olan görüş, mütalaa, fikir, niyet ve tasarılara verilen isimdir. Diğer bir anlatımla düşünce, dış dünyanın insan zihnindeki yansımasını ifade etmektedir. Aslında insanın bilinçli olarak yapmış olduğu tüm faaliyetlerin temelinde düşünce bir yönüyle yer almaktadır.
Düşünce özgürlüğü ise düşüncenin dış baskı ve yasaklarla sınırlandırılmaması, bunların etkisinden bağımsız olması demektir. Gerçekten de düşünce özgürlüğü, her şeyden önce, herkesin istediği kanaate sahip olmasını ifade eder. İkinci olarak düşünce sahibinin, sahip olduğu bu kanaatleri açıklamaya zorlanamamasını içerir. Üçüncü ve daha önemli olan bir husus ise, kişinin düşüncelerini açıklaması halinde bile bundan dolayı kınanamamasını kapsar. Kuşkusuz düşüncelerin açıklanması da herkesin düşünce ve kanaatlerini söz, yazı, görsel ve benzeri yollarla açıklayabilmesini öngörür. Görüldüğü üzere düşünce özgürlüğü, sadece bireyin iç dünyasında kalan düşünceleri değil, düşündüklerini çeşitli yollarla açıklayabilme olanağını da kapsamaktadır. Esasen düşünce özgürlüğünden de anlaşılan budur. Önemli olan düşüncenin ifade edilmesi anlamında düşünce özgürlüğüdür. Siyasal katılım ve kanaatler açısından önemli olan da düşünce özgürlüğünün bu yönüdür.
Pek çok esere konu olan ve tarih boyunca tartışılan bir kavram olarak düşünce özgürlüğü çok kapsamlı bir kavram olarak karşımızda durmaktadır. Bu kadar kapsamlı bir kavramı makale düzeyinde anlatılabilmesi kuşkusuz mümkün değildir. Amacımız düşünce özgürlüğünü bütün boyutları ile açıklamak değildir. Sadece siyasal katılım ve bu bağlamda kanaatlere etkisi bakımından çok önemli bir insan hakkı olan düşünce özgürlüğünü, bu yönüyle ana hatlarıyla sunmaktır. Böylece düşünce özgürlüğünün siyasal katılım açısından taşıdığı önemi vurgulamaktır. Özellikle siyasal katılıma etki eden temel bir unsur olarak kanaatlerin oluşumunda; düşünce özgürlüğünün oynadığı role dikkat çekmek makalenin temel amacını oluşturmaktadır.
Makalede izlenen plan çerçevesinde öncelikle kanaatler ve düşünce özgürlüğü ilişkisi üzerinde durulacaktır; devamında düşünce özgürlüğünün içeriği hakkında bilgi verilecektir. Özellikle düşünce özgürlüğü ile yakından bağlantılı haklar olarak karşımıza çıkan; kitle iletişim özgürlüğü, bilim-sanat özgürlüğü ve ifade özgürlüğü hakkında bu bağlantısını ortaya koyacak bilgiler sunulacaktır. Yanı sıra düşünce özgürlüğünün totaliter, otoriter ve demokratik sistemlerde nasıl sınırlandığı belirlenecektir. Demokratik sistemlerde düşünce özgürlüğünün sınırları anlatılırken Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi temelinde konu ele alınmıştır. Makalemiz Türkiye’de düşünce özgürlüğünün tarihi süreçte geçirdiği evrelerin anayasal plandaki yansımalarının takip edilmesi ile sonuçlandırlacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kanaatler ve Düşünce Özgürlüğü, Kitle İletişim Özgürlüğü, Bilim ve Sanat Özgürlüğü, İfade Özgürlüğü, TOTALİTER VE OTORİTER SİSTEMLER

Kaynakça

• AKAD, Mehmet/ VURAL DİNÇKOL, Bihterin/ BULUT, Nihat, Genel Kamu Hukuku, 13. bs., Der y., İstanbul 2017.
• AKSU, Ali, Asr-ı Saadet, Hulefa-i Raşidin ve Emeviler Döneminde Fikir Hürriyeti Üzerine Bazı Mülahazalar (İstişare, emri bi’l-mar’uf nehyi ani’l münker ve muhalefet kavramları bağlamında), Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. V, S. II, Sivas 2001, 203-228.
• ALDIKAÇTI, Orhan, Anayasa Hukukumuzun Gelişmesi ve 1961 Anayasası, 4.bs, İUHF y., İstanbul 1982.
• ALESKEROV, Alesker, Eski Sosyalist Ülkelerde Siyasal Rejim Değişmeleri, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2007.
• ALİEFENDİOĞLU, Yılmaz, “Düşünsel Özgürlük”, İnsan Hakları Yıllığı, TODAİE y., C. 17-18/1, Ankara 1996, s. 11-31.
• ANAR, Erol, “Düşünce Özgürlüğünün Siyasal ve Hukuksal Temelleri”, in. İnsan Haklarının Kavramsal Temelleri, İnsan Hakları Derneği y., Ankara 2000, s. 90-121.
• ARON, Raymond, Demokrasi ve Totalitarizm, Çev: Vahdi Hatay, Kültür Bakanlım y., İstanbul 1976. Avrupa’da Düşünce Özgürlüğü Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin 10. Maddesine İlişkin İçtihat, Çev. Durmuş Tezcan, Avrupa Konseyi İnsan Hakları Genel Müdürlüğü, 2002, in. http://www.anayasa.gov.tr /files/insan_haklari_mahkemesi/kitaplar/dusunceozgurlugu.pdf (03.06.2016).
• AYDIN, Öykü Didem, “Düşünce Özgürlüğünün Anlamı ve İşlevi Işığında Düşünce Özgürlüğünü Sınırlamanın Anayasallığı”, Hacettepe Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 1, S. 2, Ankara 2011, s. 26-63.
• BAYRAKTAR BARIŞ, Ayşe, Kur’an-ı Kerim’de Emri Bi’l-Ma’ruf ve Nehyi Ani’l-Münker Meselesi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2007.
• BEYDOĞAN, T. Ayhan, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Işığında Türk Hukukunda Siyasi İfade Hürriyeti, Liberal Düşünce Topluluğu y., Ankara 2003.
• BIÇAK, Vahit, “Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kararları Işığında İfade Özgürlüğü”, in. Teorik ve Pratik Boyutlarıyla İfade Hürriyeti, Ed. Bekir Berat Özipek, Liberal Düşünce Topluluğu y., Ankara, 2003, s. 269-315.
• BİNGÖL, Bilge, “Sanat Özgürlüğü”, Hacettepe Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 1, S. 2, Ankara 2011, s. 92-139.
• BOZKURT, Enver/ DOST, Süleyman, “Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kararlarında İfade Özgürlüğü ve Türkiye”, Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, C. 7, S. 1, Isparta Y. 2002, s. 47-74.
• BULUT, Nihat, 1982 Anayasası Çerçevesinde Türkiye’de Siyasal Katılım, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, 1998 (Siyasal Katılım).
• BULUT, Nihat, Sosyal Haklar, On iki Levha y., İstanbul 2009.
• BURY, John, Düşünce Özgürlüğünün Tarihi, Çev. Durul Bartu, Erdini Basım ve Yayınevi, İstanbul 1978.
• CAN, Osman, “Anayasa Değişiklikleri ve Düşünceyi Açıklama Özgürlüğü”, Anayasa Yargısı 19, Anayasa Mahkemesi y., Ankara 2002, s. 503-532.
• CAN, Osman, “Hukuk- Özgürlük- 301”, in. İfade Özgürlüğü İlkeler ve Türkiye, Ed. Tanıl Bora, İletişim y., İstanbul, 2007, s. 55-69.
• DAL, Kemal, Türk Esas Teşkilat Hukuku, 2. bs. Bilim y., Ankara 1986.
• DİNÇKOL, Bihterin, Yönetilenlerin “Öz” Yönetimi- Kamuoyu, İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 10, Güz 2006/2 İstanbul, s. 49-66. (Kamuoyu).
• DOĞRU, Osman, 27 Mayıs Rejimi, İmge Kitabevi y., Ankara 1998.
• DURSUN, Davut, Siyaset Bilimi, 7. bası., Beta y., İstanbul 2014.
• ERDAŞ, Sadık, “Muhalefeti Yıldırma Aracı Olarak İstiklal Mahkemeleri Lütfi Fikri Bey’in Yargılanması Örneği”, in. İstiklal Mahkemeleri Sempozyumu (2015: Adıyaman), Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu (AKDTYK) Atatürk Araştırma Merkezi y., Ankara 2016, s. 171-195.
• ERDEM, Fazıl Hüsnü, “Düşünce Özgürlüğü ve Demokrasi”, Ankara Barosu Dergisi, S.1, Y. 1998, s. 5-36.
• ERDOĞAN, Mustafa, “İfade Özgürlüğü ve Sınırları”, in. İfade Özgürlüğü İlkeler ve Türkiye, Ed. Tanıl Bora, İletişim y., İstanbul 2007, (İfade Özgürlüğü), s. 19-38.
• ERDOĞAN, Mustafa, Anayasal Demokrasi, 11. bs. Siyasal Kitabevi, Ankara 2014.
• ERKAN, Hüsnü, “Çağdaş Toplumlarda İnsan Haklarının Etkinleştirilmesine Yönelik Toplumsal Politikalar”, in. Türkiye'de İnsan Haklarının Gelişimi Sempozyumu, TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu y., İzmir 9 Eylül 1992, s. 51-59.
• GEDİK, Ömer, Türkiye’de Kitle İletişim Özgürlüğü, Seçkin y., Ankara 2008.
• GEMALMAZ, Mehmet Semih, Ulusalüstü İnsan Hakları Hukukunun Genel Teorisine Giriş, 6. bs., Legal y., İstanbul 2007.
• GÖKÇE, Orhan, Kamuoyu Kavramının Anlam ve Kapsamı, Anadolu Üniversitesi İletişim Bilimleri Fakültesi Dergisi Kurgu, S. 14, Eskişehir 1996, s. 211-227.
• GÖNLÜBOL, Mehmet “Kamuoyu ve Dış Politika”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C. 23, S. 4, Ankara 1968, s. 87-110.
• GÖREN, Zafer, “Düşünceyi Açıklama Özgürlüğü”, İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Y. 12, S. 24, İstanbul Güz 2013, s. 31-60.
• GÖZLER, Kemal, İnsan Hakları Hukuku, Ekin y., Bursa 2017.
• GÜRİZ, Adnan, “İfade Hürriyetinin Sınırları”, in. Düşünce Özgürlüğü, Hazırlayan: Hayrettin Ökçesiz, Afa y., İstanbul 1998, s. 82-96.
• HACIKADİROĞLU, Vehbi, “Bilginin Sağladığı Özgürlük”, in. Düşünce Özgürlüğü, Hazırlayan Hayrettin Ökçesiz, Afa y., İstanbul 1998, s. 27-33.
• HAKYEMEZ, Yusuf Şevki, “Temel Hak ve Özgürlüklerde Objektif Sınır Kavramı ve Düşünce Özgürlüğünün Objektif Sınırları”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C. 57, S. 2, Ankara 2002, s. 17-40.
• İLKİZ, Fikret, “İfade Özgürlüğü ve Yeni Basın Yasası”, in. İfade Özgürlüğü İlkeler ve Türkiye, Ed. Tanıl Bora, İletişim y. İstanbul 2007. s. 207-221.
• KABOĞLU, İbrahim Ö., “Düşünce Özgürlüğü (Avrupa Ölçütleri ve Türkiye)”, İnsan Hakları Yıllığı, C. 15/1, TODAİE, Ankara 1993, s. 45-53.
• KABOĞLU, İbrahim Ö., Kolektif Özgürlükler, Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi y., Diyarbakır 1989.
• KABOĞLU, İbrahim Ö., Özgürlükler Hukuku, 6. bs., İmge Kitabevi y., İstanbul 2002, (Özgürlükler Hukuku).
• KABOĞLU, İbrahim Özden, “Bilim ve Sanat Özgürlüğü”, in. İnsan Hakları, YKY y., İstanbul 2000, (Bilim ve Sanat Özgürlüğü), s. 121-134.
• KALABALIK, Halil, İnsan Hakları Hukuku, 2. bs., Seçkin y., Ankara 2009.
• KAPANİ, Münci, Kamu Hürriyetleri, 7. bs. (Tıpkı bası), Yetkin y., Ankara 2013.
• KAPANİ, Münci, Politika Bilimine Giriş, 39. bs., BB101 y., Ankara 2015.
• KARAGÖZ, Kasım, İfade Özgürlüğü ve İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi Kararlarında Sınırlandırılması Sorunu, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2004.
• KIŞLALI, Ahmet Taner, Siyasal Sistemler: Siyasal Çatışma ve Uzlaşma, 8. bs., İmge y., Ankara 2010.
• KİLİ, Suna/ GÖZÜBÜYÜK, A. Şeref, Türk Anayasa Metinleri, 3. bs., Türkiye İş Bankası Kültür y., İstanbul 2006.
• KORKMAZ, Ömer, Düşünceyi Açıklama Özgürlüğü ve Sınırları, Yetkin y., Ankara 2014.
• KUÇURADİ, İoanna, “Düşünce Özgürlüğü: Nedir Acaba?”, in. Düşünce Özgürlüğü, Hazırlayan Hayrettin Ökçesiz, Afa y., İstanbul 1998, s. 17-26.
• KURT TOPUZ, Senem, “Hükümet Sistemleri ve Devlet Şekillerinin Ülkelerin Demokrasi Seviyeleri Üzerinde Yarattığı Farklılığın Tespiti Üzerine Bir Çalışma”, Ege Akademik Bakış, C. 16, S. 3, Temmuz-2016, s. 461-476.
• KUZU, Burhan, “Düşünceleri Açıklama Hürriyeti”, İnsan Hakları Yıllığı, S. 17-18/1, TODAİE y., Ankara 1996, s. 33-59.
• KÜÇÜK, Adnan, İfade Hürriyetinin Unsurları, Liberal Düşünce Topluluğu y., Ankara 2003.
• KÜZECİ, Elif, “AİHS’nin 10. Maddesi Işığında Nefret İçerikli ve Irkçı Nitelikli Düşünce Açıklamaları”, in. TBB Dergisi, S. 71, Ankara 2007, s. 174-199.
• LASKI, Harold J., Düşünce Özgürlüğü, Çev: Yücel Sayman, Dönem y., İstanbul 1966.
• LINZ, Juan J., Totaliter ve Otoriter Rejimler, Çev: Ergun Özbudun, Siyasi İlimler Türk Derneği y., Ankara 1984 (?).
• MAGID, Henry M., Mill and the Problem of Freedom of Thought, Social Research, Vol. 21, No. 1 (Spring 1954), in. http://www.jstor.org/stable/pdf/40982370.pdf (31.12.2017), s. 43-61.
• METE, Ömer, Anılarda Takrir-i Sükun Dönemi Uygulamaları (1925-1929), Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2014.
• MILL, John Stuart, Hürriyet Üstüne, Çev: Mehmet Osman Dostel, Liberte y., Ankara 2004.
• MUMCU, Ahmet/ KÜZECİ, Elif, İnsan Hakları ve Kamu Özgürlükleri, 7. bs., Turhan Kitabevi, Ankara 2015.
• MURDOCH, Jim, Düşünce, Vicdan ve Din Özgürlüğü Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin 9. Maddesinin uygulanmasına dair kılavuz, Çev. Defne Orhun, Avrupa Konseyi y., Belçika 2007, in. http://www.inhak.adalet.gov.tr/inhak_bilgi_bankasi/el_kitaplari/dusunce.pdf (03.06.2016).
• NAL, Sabahattin, “Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Çerçevesinde Düşünce, Din ve Vicdan Özgürlüğü”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C. 57, S. 4, Ankara 2002, s. 66-93.
• NALBANT, Atilla, “Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Çerçevesinde İnsan Haklarının Korunması I: Sözleşme ile Güvence Altına Alınan Haklar ve Özgürlükler”, Ünite 6, in. İnsan Hakları ve Kamu Özgürlükleri, Ed. Ayşe Işıl Karakaş/ İlker Gökhan Şen, Anadolu Üniversitesi y., Ankara 2015, s. 92-114.
• OKUMUŞ, Ali, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kararları Işığında Türkiye’de İfade Hürriyeti, Adalet y., Ankara 2007.
• OKUR, Zeki, “İş Hukukunda İşçinin Düşünceyi Açıklama Özgürlüğü”, Kamu-iş; C. 8, S. 4, 2006, in . http://www.kamu-is.org.tr/pdf/842.pdf (11.11.2016).
• ÖKTEM, Niyazi, Özgürlük Sorunu ve Hukuk, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi y., İstanbul 1977.
• ÖZ, Esat, Otoriterizm ve Siyaset Türkiye’de Tek Parti Rejimi ve Siyasal Katılma (1923-1945), Yetkin y., Ankara 1996.
• ÖZBEY, Özcan “Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Işığında İfade Özgürlüğü Kısıtlamaları”, AÜHFD, C. 62, S. 1, Ankara 2013, s. 93-146.
• ÖZEK, Çetin “Kitlesel İletişim Özgürlükleri”, in. İnsan Hakları, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2000, s. 153-178.
• POST, Robert, Participatory Democracy and Free Speech, Virginia Law Review, Vol. 97, No. 3 (May 2011), in. http://www.jstor.org/stable/pdf/41261516.pdf (31.12.2017), s. 477-489.
• SAĞLAM, Fazıl, Temel Hakların Sınırlanması ve Özü, AÜSBF İnsan Hakları Merkezi yay, Ankara 1982.
• SCHAUER, Frederick, İfade Özgürlüğü Felsefi Bir İnceleme, Çev. M. Bahattin Seçilmişoğlu, Liberal Düşünce Topluluğu y., Ankara 2002.
• SPITZ, David, Antidemokratik Düşünce Şekilleri, Milli Eğitim Bakanlığı y., İstanbul 1969.
• SUNAY, Reyhan, Avrupa Sözleşmesinde ve Türk Anayasasında İfade Hürriyetinin Muhtevası ve Sınırları, Liberal Düşünce Topluluğu y., Ankara 2001.
• SUNGU, İhsan, “Tanzimat ve Yeni Osmanlılar”, in. Tanzimat 2, Milli Eğitim Bakanlığı y, İstanbul 1999, s. 777-857.
• TANÖR, Bülent, İki Anayasa 1961-1982, 2. bs., Beta y., İstanbul 1991, (İki Anayasa).
• TANÖR, Bülent, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, (1789-1980), YKY, 14. Bs. İstanbul 2006, (Osmanlı-Türk).
• TANÖR, Bülent, Siyasi Düşünce Hürriyeti ve 1961 Türk Anayasası, Öncü Kitabevi y., İstanbul 1969, (Düşünce Hürriyeti).
• TANÖR, Bülent, Türkiye’nin İnsan Hakları Sorunu, BDS y., İstanbul 1990, (İnsan Hakları).
• TAŞDELEN, H. Musa, Siyaset Sosyolojisi, 4. bs., Kocav y., İstanbul 2015.
• TEZİÇ, Erdoğan, “Türkiye’de Siyasal Düşünce ve Örgütlenme Özgürlüğü”, Anayasa Yargısı 7, Anayasa Mahkemesi y., Ankara 1990, s. 29-46.
• TUNAYA, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasal Partiler, C. 3 İttihat ve Terakki, Bir Çağın, Bir Kuşağın Bir Partinin Tarihi, İletişim y., 5. Bs., İstanbul 2011, (Siyasal Partiler).
• TUNAYA, Tarık Zafer, Türkiye'de Siyasal Gelişmeler [1876-1938], Cilt I, 2. bs. İstanbul Bilgi Üniversitesi y. İstanbul 2003, (Gelişmeler).
• TURAN, Erol, “Siyasal Katılma”, in. Siyaset Sosyolojisi, Ed. Orhan Gökçe, Çizgi Kitabevi, Konya 2016, s. 197-208.
• TURGUT, Nükhet, Siyasal Muhalefet: Batı Demokrasileri- Sosyalist Ülkeler- Türkiye, Birey ve Toplum Yayıncılık, Ankara 1984.
• TÜMAY, Murat, Kişilik Hakları ve Basın Hürriyeti Çatışmasında İfade Hürriyeti Dengesi, Anayasa Yargısı 32, Anayasa Mahkemesi y., Ankara 2015, s. 355-378.
• Türk Dil Kurumu, Türkçe Sözlük, 11. bs., Ankara 2011.
• UYGUN, Oktay, “Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Türk Hukukunda İfade Özgürlüğünün Sınırlanması”, in. Kamu Hukuku İncelemeleri, 2. bs., On iki Levha y., İstanbul 2013, s. 127-197.
• UYGUN, Oktay, “Demokrasinin Çoğunlukçu ve Çoğulcu Modelleri: İki Bin Beş Yüz Yıllık Bir Tartışmanın Analizi”, in. Kamu Hukukçuları Platformu ‘Çoğulcu Demokrasi Çoğunlukçu Demokrasi İkilemi ve İnsan Hakları’ Toplantısı, Türkiye Barolar Birliği yayını, Ankara Ocak 2011, s. 22-76.
• ÜLKEN, Hilmi Ziya, “Tanzimattan Sonra Fikir Hareketleri”, in. Tanzimat 2, Milli Eğitim Bakanlığı y, İstanbul 1999, s.757-775.
• ÜLKER, İbrahim, İstiklal Mahkemelerinin Kuruluşu ve Çalışmaları, Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 23, S. 1, Y. 2015 Konya, s. 177-200.
• WEAKLIEM, David L., “Kamuoyu, Siyasi Tutumlar ve İdeolojiler”, Çev. Duygu Tanış, in. Thomas Janoski ve diğerleri, Siyaset Sosyolojisi, 2. bs, Phoenix y., Ankara 2013, 283-307.
• YAĞMUR, Hüseyin, Sosyal Medyanın Siyaset ve Kamuoyunu Yönlendirmedeki Rolü, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 2015.
• YALÇIN SANCAR, Türkan, “Yine Düşünce Özgürlüğü, Yine 301. Madde”, in. İfade Özgürlüğü İlkeler ve Türkiye, Ed. Tanıl Bora, İletişim y., İstanbul 2007, s. 115-141.
• YAVUZ, Bülent, “Çoğulcu Demokrasi ve İnsan Hakları”, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. XIII, Y. 2009, S. 1-2, Ankara, s. 283-302,
• YILDIRIM, Mustafa, “Düşünce Özgürlüğü Üzerine”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 40, S. 1, Ankara 1999, s. 189-193.
• YILMAZ, Ejder, Hukuk Sözlüğü, Genişletilmiş 5. bs. Yetkin y., Ankara 1996.
• YURDAKUL, Hasan, Medya ve Siyaset Perspektifinden Kamuoyu, Abant Kültürel Araştırmalar Dergisi (AKAR), C. 1, S. 2, 2016, s. 81-90.
• YÜKSEL, Erkan, “Kamuoyu Oluşturma” ve “Gündem Belirleme” Kavramları Nerede Kesişmekte, Nerede Ayrılmaktadır?, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Eskişehir 2007/1, s. 571-586.