Klasik Dönem Osmanlı Hukukunda Zorunlu Bilirkişilik

Yıl 2024, Cilt: 28 Sayı: 1, 39 - 70, 28.06.2024

Ahmet Kılınç

https://doi.org/10.60002/ebyuhfd.1461331

Öz

Çalışma, kuruluş döneminden Tanzimat dönemine kadar olan süre içerisinde Osmanlı hukukunda gözlemlenen zorunlu bilirkişilik kurumunu incelemektedir. Zaman dilimi olarak klasik döneme odaklanılmıştır. Ülkedeki genel çerçeveyi gözlemlemek için tek bir yer değil mevzu ile ilgili bilgiye ulaşılan tüm bölgeler kapsam dâhilinde tutulmaktadır. Çalışma, vardığı neticeler, incelediği zaman dilimi ve bilirkişiliğin “zorunlu tutulduğu iddiası” ile nispeten özgün bir karakteri haizdir. Varılan neticeleri şu şekilde sıralamak mümkündür: Zorunlu bilirkişilik, kadının hüküm kurarken “mutlaka” bilirkişiye başvurması gerektiği, aksi halde hükmünün geçerli olmayacağı manasını taşımaktadır. Zorunlu bilirkişilik ile bilirkişi görüşlerinin “takdiri delil” olması birbirine tezat teşkil etmemektedir. Fıkıh kitapları, fetva mecmuaları gibi şer’i kaynaklar ve kanunname, buyruldu gibi örfi kaynaklardan yola çıkarak; ayıplı mal, sınır uyuşmazlıkları, narh, hayvan sahibinin hukuki sorumluluğu, tapu hakkının belirlenmesi konularında bilirkişiye başvurunun zorunlu olduğu anlaşılmaktadır. İki tür zorunlu bilirkişilik uygulaması mevcuttur. “Esasa ilişkin zorunlu bilirkişilik”te, uyuşmazlığın konusuna göre kadının mutlaka bilirkişiye başvurması söz konusudur. Bu konuda uygulamada en sık görülen konu ayıplı kölelerde karşımıza çıkmaktadır. “Usuli zorunlu bilirkişilik”te, Dîvân-ı Hümâyun veya diğer üst yargı mercii, kadıya vakanın bilirkişiye başvurarak çözümlenmesini direktife etmektedir. Zorunlu bilirkişilik ile ilgili hukuk kuralları ile pratiğinin klasik dönem Osmanlısında kural olarak uyumlu olduğu gözükmektedir. Netice itibariyle zorunlu bilirkişilik, hızlı ve güvenilir adalete ulaşmaya destek olması potansiyeli ile günümüzde dahi başvurulabilecek bir yöntem olarak zikredilebilir.

Anahtar Kelimeler

Bilirkişilik, Zorunlu bilirkişilik, Ehl-i hibre, Ehl-i vukuf, Dîvân-ı Hümayûn, Kadı Sicilleri, Klasik Dönem, Osmanlı hukuku

Kaynakça

• Afyoncu, Erhan/Ahıshalı, Recep, “Kâtip”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 25, Ankara 2022.
• Ahıshalı, Recep, “Muhzır”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 31, Ankara 2020.
• Akarsu, Murat, “İlk Dönem İslam Tarihinde Yargının Kurumsallaşmasında Dört Halifenin Rolü”, Eskiyeni, 37/Kış 2018, s. 57-79.
• Akgündüz, Ahmed, Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, XI Cilt, Fey Vakfı, İstanbul 1990.
• Akman, Mehmet, Osmanlı Devleti’nde Ceza Yargılaması, Eren Yayınları, İstanbul 2014.
• Aktürk, Mustafa, “İslam Hukukundaki Alternatif Uyuşmazlık Çözüm Yollarının Türk Aile Hukukuna Mukayesesi”, Kırıkkale Hukuk Mecmuası, C. 2, S. 1, Kırıkkale 2022, s. 91-113.
• Aktürk, Mustafa, İslâm Hukukunda Boşanmaya İlişkin Uyuşmazlık-larda Alternatif Çözüm Yolları, 1. Baskı, Adalet Yayınları, Ankara 2023.
• Arslantürk, H. Ahmet, Abdurrahmân Abdî Paşa Kanunnâmesi, Okur Kitablığı, Metamorfoz Yayıncılık, 2012.
• Atar, Fahrettin, İslam Adliye Teşkilatı, 6. Baskı, DİB Yayınları, Ankara 2020.
• Avcı, Casim, “Nâib”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 32, İstanbul 2006.
• Avcı, Mustafa, Türk Hukuk Tarihi, Atlas Akademi, Konya 2018.
• Aydın, M. Âkif, Türk Hukuk Tarihi, 10. Baskı, Beta Yayıncılık, İstanbul 2013.
• Bakkaloğlu, Bahadır, H. 1112-1114 [M. 1700-1702] Tarihli 8 Numaralı Selânik Şerʻiyye Sicili (Metin ve Değerlendirmesi), Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi SBE, 2018.
• BOA. C. BLD, Kutu 6, Gömlek 51, 25 Zilkade 1214 H., 20 Nisan 1800.
• Ceylan, Ayhan, “Bir Danışma Kurumu Olarak Divan-ı Hümayun, İslam’da Şûrâ ve Divan-ı Hümayun’un “Şûrâ Meclisi” Niteliği”, S. 31, Yeni Türkiye Osmanlı Özel Sayısı, Yeni Türkiye Yayınları 2000, s. 400-417.
• Cin, Halil/Akgündüz, Ahmed, Türk Hukuk Tarihi, OSAV Yayınları, İstanbul 2011.
• Cin, Halil/Akyılmaz, Gül, Türk Hukuk Tarihi, 10. Baskı, Sayram Yayınları, Konya 2018.
• Demir, Abdullah, Mufassal Türk Hukuk Tarihi, Astana Yayınları, Ankara 2019.
• Demir, Aydoğan, “Bayburt Ulu Camii’nde Bir Osmanlı Ferman Kitabesi: Osmanlı Devleti’nde Naiplik”, Tarih ve Toplum, C. 2, 1994, s. 41-58.