ORTA ASYA TARIM HAVZASI VE ÇEVRESİNDE UZAKTAN ALGILANAN GÖL KIYI İZLERİ

Yıl 2000, Cilt: 11 Sayı: 1, 23 - 38, 02.06.2025

Oğuz Erol

Öz

Orta Asya Tarım Havzası çevresıru oluşturan, kuzeyde Tian Shan ve güneyde Kunlun dağlarının eteklerinde, eski bir pluviyal (nemli dönem) gölünün birbirine parala! olarak uzanan üç ana grup halindeki eski kıyı izleri uydu görüntülerinde belirgin bir şekilde gözlenmiş ve haritalara işlenmiştir. Bu kıyı izlerinden ortada bulunanları en belirgin olanlardır. Bunlar daha genç ve koyu renkli olup yeni sualtı ortamlarını yansıtan alt grup genç kıyı izleriyle ile daha yüksek ve açık renkli olan daha yaşlı suüstü ortamlarını yansıtan kıyı izlerini birbirinden ayırır.
Sözü edilen belirgin orta kıyı çizgisi, en alçak ve en genç kıyı çizgilerinden 20--40 m yükseklikte bir yamaçla ayrılır. Pluviyal göl en alçak düzeyine çekildikten sonra hızla kurwnuş ve gerisinde büyük bir kum denizini, Taklimakan çölünü bırakmıştır. Taklimakan çölünün kenarlarındaki seyrek mutlak yaş verilerine ve çevresindeki başka kenar göllerinden elde edilen kesin yaşlandınnalara dayanılarak yapılan karşılaştırmalar sonucunda, eski göl kıyılarının yaşlan şöyle belirlenmiştir: En yüksek/en yaşlı göl düzeyi geç Buzul Çağı - Erken Pleyistosen (bugünden önce 40-30 binyıl), ana/orta düzey geç Pleyistosen (11-10 binyıl), en genç / en alçak düzey en genç Pleyistosen /erken Holosen olarak belirlenmiştir.
Eski kıyı izleri Tarım havzasının güney ve kuzey kenarlannde farklı yüksekliklerde bulunur ve havza kenarlanndeki Pleyistosen ve Holosen tektonizmasının boyutlarını yansıtır. Güneyde Kunlun Dağları oldukça diktir ve kenarlarında e ki ve genç birkintı konisı jenerasyonları oldukça belirgin olarak ayırt edilebilir. Havzanın güney kenarı boyunca, batıda Yengisar­ Kashi yakınınlarında 1300-1450 metrelerde bulunan belirgin kıyı izleri, Sache, Yccheng, Pi han, Moyu, Hotan , Lop, Qira, Yutien, Minfeng, Qiemo, Rouqiang çizgisi boyunca uzanır ve Lop Nor güney kanannda 950-1000 metrelerde bulunur.

Anahtar Kelimeler

Tarım havzası , kıyı izleri , uzaktan algılama

Kaynakça

• 1. An Yin, Harrison M. 1996. The Tectonic Evolution of Asia. Cambridge University Press. 2. Bergmann F, Bexel G, Bohlin B, Cben P.C., Hedin S, Hörner N, Norio E. 1980. Compiler Norin E. Sven Hedın Central Asıa Atlas, Memoır on Maps. Vol III, Fasc. 3. The Kansu - Hosı Corrıdor and the Sulo Ho­ Ochınaho draınage regions. Reports from the Scıentıfıc Expedition to the North- Western Provinces of China under the leadership of Dr.Sven bedin, he Sino-Swedısh Expedition. Publ.No50
• 3. Campo E. Van, Gasse F. 1993. Pollen and Dıatom-Inferred Climatic and Hydrogeological Changes in Sumxı Co Basin (Westem Tibet) smce 13,000 yr B.P. Quatemary Research 39, 300-313.
• 4. Colloque Kuntun - Karakorum 90, 28-30 Juin 1990. Acedemia Sinica and Centre Natıonal de la Recherge Scıentıfıque, Paris.
• 5. De Geer G. 1900. Sandproben aus der Tak.lama.kan Wüste (ln Hedin S 1900. Reisen in Zentralasien:268-270.
• 6. Dongsheng (Tungsheng) L, Menglin D. 1984. The characterıstıcs and evolution of te palaeoenvironment of Chine Since the late Tertıary. In: Whyte RO (Ed) The evolution of the East Asian Environınent. Center of Asıan Studıes, Unıv. ofHong Kong:11-40.
• 7. Endo K. et al 1995. Environmental Changes ın Taktimekan Desert and the Surrounding Areas. Proceedings of the [ntemational Syposium on Palaeoenvironmental Change in tropıcal-Subtropical Monsoon Asia. Research Center for Regional Geography Hiroshima Unıv. March 1995.
• 8. Erol O, Şengör AMC, Barka A. 1996. Was the Tarım Basın Occupıed Entirely by a Giant Latc Pleistocene lake? Abstracts wıth Prograınms ofthe 1996 Annual Meeting ofthe GologıcalSocıety of America.: A-497. Denver, Colorado, October 28-31, 1996.
• 9. Erol O. 1999. Remootly sensed Late Pleistocene and Holocene costlıne traces in and around the Tarım Basin in Central Asia, NW China. :15-20
• 10. Fang JQ. 1991. Lake evolution durig the past 30 000 years in China, and its implication far environmental changes. Quatemary Research 36 :37-60 12. ang JQ. 1993. Lake evolution during the )ast 3000 years in China and its implication for environmental change . Quatemary Research 39:175-185.
• 13. Fontes J.Ch. , Melieres F, Gibert E, Quing L. and Gasse F. 1993. Stable ısotope and radıocarbon balances of two tibeten Lakes (Sumxi Co, Longmu Co) from 13,000 B.P. Quaternary Science Rewiews 12:875:887.
• 14. Grosswald MG. 1980. Late Weichselian Ice Sheet of Northem Eurasia. Quaternary Research 13:11-32 environmental changes. Quatemary Research 36, 37-60.
• 15. Hedin S. 1900. Die Geographısch- Wissenschaftlichen Ergebnisse meiner Reisen in Zentralasien. 1894-897. 309 s. Ergaenzungsheft No 131 zu Petermanns Mitteilungen. Gotha
• 16. Hedin S. 1904. L'Asie ınconnue. Rabot. C. vers la ville Interdite.
• 17. Hedin S. 1905 -1907. Scientifıc Results ofa Journey in Central Asia 1899 - 1902. 2 vols.
• 18. Hedin S. 1917. Abenteuer in Tibet. 414 s. 14. Druck. Brockhaus.
• 19. Hedin S. 1922. Southern Tibet. (Prospectus on 9 volumes, 3 volumes of maps, map of Lop Nor.
• 20. Hoffmann J. 1944. Geomorphologische Untersuchungen zur Jungquartaeren Klimaentwicklung des Helan Shan und seines westlichen vorlandes. Berlıner Geograhıshe Abhandlungen 57.
• 21. Huntington E. 1907. The Pulse of Asia. 415 pp. Houghton Mıftlın Co.International Symposium on the Karakorum and Kunlun Mountaıns, June 5-9, 1992, Kashi,China.136pp
• 22. Jijun L. 1991. The environmental effects of the uplift of the Qinghaı-Xizang Plateau. Quaternary Science Reviews 10:479-484.
• 23. Kezao C, Bowler JM. 1986. Let Pleistocene evolution of Salt Lakes in the Qaidam Basin, Qinghai Province, China.Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 54: 87-104.
• 24. Kuhle M. 1988. Die Depression der Schneegrenzen. Neuc Erkentnisse zur Eıszeit. Forschung Mitteilungen der DFG 1/88:19-22.
• 25. Li B.Y, Zhang Q . 1992. Evolutıon of lakes ın West Kunlun-Karakorum Mountaıns. Colloque Kunlun - Kara.korum Mountains. Colloque Kunlun-Karakorum. Juin 1990.21.
• 26. Lister G.S., Kelts K, Yu JQ, ıessen F 1991. Lake Chinghai: Cloosed basin lake levels and the oxygen isotope record far ostracode since the latest Pleistocene. Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 84:141-162.
• 27. Liu Z, Yongjin \V, Ye C, Xuesong L, Qıngchen L. 1998. Megneto stratıgraphy and sedimentologically dcrived geochronogy of the Quetamary Lcustrine deposits ofa 300 m thick sequence ın thecentral Qaidam basin, westem China. Palaeogeography, Palaeoclımatology, Palaeoecology 140.1-4: 459-473.
• 28. Norin E. 1937. Geology of western Quruq Tagh, Eastern Tien -Shan. Reports from the scientific Expedition to the North-Western Provinces of China under the Leadership of Dr. Sven Hedin, the Sino-Swedish Expedition. III. Geology 1. 194 pp.
• 29. Operational avigation Chart 1:1000000. Sheets ONC F6 F7 G7 G8. Prepared by DefenceMapping Agency Aerospace Center, St Louis 1973-82.
• 30. Pachur H-J, Wünnemann B, Hucaı Zhang 1995. Lake evolution in the Tengger Desert, Northwestem China, during the !ast 40 000 years. Quaternary Research 44:171- 180.
• 31. Petit-Maire N. 1991. The past and future evolution of deserts. IGCP Project No 252. 1987-1991. Tn Brown M. l 994. Nature and Resources 30. Nos 3-4:21-25.
• 32. Rasmussen K.A., Romanovsky V.V., Macıntyre I.G., Prufert L. 1996. Late Quaternary coastal microbialites and beachrock of Lake Issyk-kul, Kırgyzıstan : Geologıc, Hydrographic and Clımatic signifıcance. Absracts ofthe 1996 Annual Meeting ofthe Geological Socıety of America: A304.
• 33. Regional Geology of Xingiang Uygur Autonomous Region. Poeples Republic of China, Ministry of Geology and Mineral Resources. Geological Memoires, Series 1, No 32. Bureau of Geology and Mineral Resuurces of Xingiang Uygur Autonomous Regio. Beijing. Urumqi City, Xingjiang, China. Satellite Photo Atlas of China.
• 34. Short .M, Blair R.W. 1986. Geomorphology from Space. A Global Overvıew of Regıonal Landforms. 717 s. NASA SP-486.
• 36. Songqiao Z, Jiaming X. 1984. Origin and development of the Shamo (sandy deserts) and the Gobi (stony deserts) OF China. In Whyte R.O (Ed.) 1984 :230 - 250. Hong Kong.
• 37. Şengör A.M.C, atal'in B. 1996. Palaeotectonics of Asia: Fragnebts of Stnthesıs. In An Yin and Harrison M. The Tectonic Evolution of Asia : 486-640.
• 38. Tapponier P et al. 1990. Active thrusting and folding in the Qilian Shan, and decouplıng between upper crust and mantle in norteastern Tibet. Earth and Planetary Scıence Letters 97: 382 - 403
• 39. Thakur V.C. 1984. İndia / Eurasia plate margins. In Whyte R.O. (Ed.) . Tbe Evolution of East Asian Environment : 41- 55. Hong Kong. 40. The Map of the Types of Sand Desert Landforms in China.1979. 1:4 000 000 (Çince,Ingilizce Lejand) The Map of Aeolian Landform in Taklimakan Desert. 1980. 1: 1 500 000. Compıled by the Lanzhou Institute of Desert Research, Academia Sinica (Çince, ıngilizceLejandlı)
• 41. Trinkler E.1929. Die Lobwüste und das LobNor Problem. Ztschr. Ges.f.Erdkunde Berlin :353- 369.
• 42. Trinkler E. - De Tarra H. 1932. Wıssenscaftlıche Ergebnisse der Trinklerschen Zentral Asicn Expedition. Dielrich Reiner - Ernst Voksen.
• 43. Xianzeng Wang 1984. The palaeoenvironment ofChina from the Tertıary. In Whyte RO (Ed.) The Evolution of East Asian Environment : 472-482. Hong Kong.
• 44. Whyt R.O. (Ed.) 1984. The Evolution of the East Asdian Environment. 2 Vols. Centre of East Asian Studies, Unıversıty ofHong Kong.
• 45. Yan Fuhua-ye, Yongying Mai, Xuıshun 1983. Th sporo pollen assamblage in the Luo 4 drillıng of Lop Lake in Uygur Autonomous Region of Xinggıang and ıts sıgnıfıcance. Seısmology and Geology 5(4):75-80 (in Fang J. 1991).
• 46. Yuseng P. (Ed.) 1992. Intruduction to Integrated Scıentıfıc Investigation on Karakoururn and Kunlun Mountains. 92 pp. Integrated Scientific Expeditin to Qınghai - Xizang Plateau, Chinese Academy of Sciences. China Meteorological Press.
• 47. Zhiming, Chen 1986. Lake retreat ın the Qinghai-Xizang plateau wıth additioal reference to its climatic Sıgnıfıcance. Acta Oceanologica et Limnologica Sinica 17.3 :207-216.
• 48. Zhiming, Chen 1993 (Ed.). An outline of China's Gomorphology. Eplanations of Geomorphological Map of China and its Adjasent Areas. Nanjing lnstitute of Gography and Limnology, Acadernia Sinica. English Version 1333 pp.