TÜRKİYE’DE ŞEKER ENDÜSTRİSİ: POLİTİK EKOLOJİ AÇISINDAN MEVCUT DURUM, SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ

Yıl 2021, Cilt: 30 Sayı: 2, 225 - 246, 27.12.2021

Sultan Baysan , Ali Dilek , Adil Adnan Öztürk

https://doi.org/10.51800/ecd.931350

Öz

Bu çalışmanın amacı, Türkiye’deki şeker fabrikalarının özellikleri ile sosyo-ekonomik etkilerine politik ekoloji açısından bakmaktır. Veriler tarama yöntemiyle elde edilmiş; ülke karşılaştırmaları yapılmıştır. Çalışmanın ana veri kaynağı Türkiye Şeker Fabrikaları Anonim Şirketi (Türk Şeker A.Ş.) ve Pankobirlik’e ait verilerdir. Çalışma 1997-2019 arasında, Türkiye şeker sanayisinde önemli yeri olan ve Türk Şeker A.Ş. tarafından yönetilen otuz üç fabrikayı kapsamaktadır. Araştırma sonucunda şekerpancarı tarımının etkilediği sektörlerde düşüş ve şekerpancarı tarımı, hayvancılık sektörleri ile şeker endüstrisinde çalışan insanları etkilediği bulunmuştur. Şöyle ki, 1995-2000 arasında 25.174 köy şekerpancarı tarımıyla uğraşırken, bu rakam 2015-2019 arasında 8.384 köye düşmüştür. 1997’de şeker ihracatının olmadığı; 2010’dan itibaren ise 136.948.100 tonla ihracata başlandığı ve 2019’da ihracatın 15.306.850 tona düştüğü belirlenmiştir. Yine pancar ekim alanlarının 1.725.306 hektardan 449.029 hektara, pancar eken çiftçi sayısının 1995-2000 arasında 1.437.639 kişiden, 2019’da 224.459 kişiye düştüğü bulunmuştur. 2010’dan itibaren üretilen pancar 53.783.800 tondan 36.556.402 tona, üretilen şeker ise 7.362.637 tondan 4.760.563 tona düşmüştür. İstihdam verileri çalışan memurların 3.597 kişiden 571 kişiye, daimi işçilerin 9.145 kişiden 2.634 kişiye ve geçici işçilerin ise 8.007 kişiden 1.500 kişiye düştüğünü göstermektedir. Fabrikaların bir yıllık kapasiteleri 99.204 tondan 61.664 tona düşmüştür. Fabrikaların kapasitelerinin azalmasında yeni şeker politikaları sonucu çiftçilerin pancar tarımından uzaklaşması ve ekonomik getirisinin azalması etkilidir. Gelişen teknolojilerle, pancar toprakta daha az sürede yetişebilmesine rağmen pancar üretiminin azalması sağlıklı beslenme alışkanlıklarının gelişmesi nedeniyle değil, daha çok şeker sanayisinde politika değişikliğinin bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Sonuç olarak, şeker politikaları kârı maksimize etme hesapları yanında jeososyopolitik açıdan da değerlendirme yapılarak belirlenmelidir.

Anahtar Kelimeler

Türkiye Şeker Fabrikaları, Şeker Endüstrisi, Şekerpancarı, Politik Ekoloji, Türkiye

Sugarbeet Industry in Turkey: Current Situation, Problems and Solutions in Terms of Political Ecology

Öz

The aim of this study is to look at the characteristics and socio-economic effects of sugar factories in Turkey in terms of political ecology. Data were gathered by literature review method. Country comparisons were also made. Data covering 1997-2019, were taken mainly from Turkey Sugar Factories Corporation and Beet Producers Cooperative. It consisted of thirty-three sugarbeet factories governed mostly by TurkSugar Corporation. As a result, sugarbeet farming affected many economic sectors and people’s lives related to its agriculture and industry. Namely, while 25,174 villages were engaged in sugar beet farming between 1995-2000, this figure decreased to 8,384 villages between 2015-2019. There was no sugar export in 1997, exports started with 136,948,100 tons since 2010, and decreased to 15,306,850 tons in 2019. It was also noted that beet cultivation areas fell from 1,725,306 hectares to 449,029 hectares, and the number of farmers cultivated beets fell from 1,437,639 in 1995 to 224,459 in 2019. Beet produced in 2010 decreased from 53,783,800 to 36,556,402 tons, and produced sugar decreased from 7,362,637 to 4,760,563 tons. Considering the employement, it has been determined that the civil servants fell from 3.597 to 571, permanent workers from 9.145 to 2.634 and temporary workers from 8.007 to 1.500. The annual capacity of the factories also decreased from 99,204 to 61,664 tons. With new agricultural technologies, although beet can grow in soil in less amount of time, the decrease in beet production does not only occur due to the new healthy eating habits, but also as a result of political change in the sugarbeet industry in Turkey. As a result, sugar policies should be determined by making geosociopolitical evaluations as well as profit maximizing considerations.

Anahtar Kelimeler

Turk Sugar Factories, Sugar Beet Industry, Political Ecology, Turkey

Kaynakça

• Ahlfeld, H. ve Strubenhoff, H. W. 2008. Sugar-A new policy for Ukraine? International Sugar Journal, 110(1310), 81.
• Akbay, A.Ö. 2003. Türkiye'de Şeker Üretiminin Ekonomik ve Sosyal Karlılığının Değerlendirilmesi. TAEA Proje Raporu, 104. Ankara.
• Akın, V. 2001. Uşak Şeker Fabrikası Kuruluşu ve Sosyo Ekonomik Yönü (Atatürk Dönemi) 1926-1938. Uşaklılar Eğitim ve Kültür Vakfı Yayınları, Cilt 2, ss. 842-860.
• Albayrak, M., Güneş, E. ve Gülçubuk, B. 2010. The effects of irrigation methods on input use and productivities of sugarbeet in Central Anatolia, Turkey. African Journal of Agricultural Research, 5(3), 188-195.
• Atalık, A. 2008. Türkiye’de Şekerpancarı. 08.07.2018 tarihinde www.zmo.org.tr adresinden alınmıştır.
• Avcı, S. 1991. Türkiye'de şeker sanayii. İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Beşeri ve İktisadi Coğrafya Ana Bilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul.
• Avcı, S. 1996. Türkiye’de Şekerpancarı Ziraatının Coğrafi Esasları. Coğrafya Dergisi, Ayrı basım, 0(4): 265-289. https://dergipark.org.tr/tr/pub/iucografya/issue/25053/264499.
• Avcı, S. 1997. Dünyada Şeker Sanayiinin Dağılışını ve Gelişmesini Etkileyen Unsurlar. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü Coğrafya Dergisi, 0(5), 227-258. 18.06.2021 tarihinde https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/231134 adresinden alınmıştır.
• Avcı, S. 2005. Türkiye’de şeker Sanayinde Yaşanan Değişiklikler ve Coğrafi Sonuçları. Ulusal Coğrafya Kongresi, Bildiriler Kitabı. ss. 457-466.
• Baysan, S. ve Öztürk, A.A. 2001. Uşak Şeker Fabrikası: Tarihi ve Coğrafi Yönden Bir İnceleme. İçinde Uşaklılar Eğitim ve Kültür Vakfı Yayınları, Cilt 2, ss. 681-875.
• Çakır, M., Gümüşçü, O. ve Taş, B. 2020. Politik Ekoloji. Coğrafya Dergisi, 41, 241-254. https://doi.org/10.26650/JGEOG2019-0019.
• Çetinkaya, E. t.y.. Şeker Fabrikaları Halktan Yumurta Toplayarak Kuruldu. Elektrik Mühendisliği, Söyleşi. 18.06.2021 tarihinde https://www.emo.org.tr/ekler/2f32522a84d5e63_ek.pdf?dergi=273 adresinden alınmıştır.
• Daştan, H. 2018. Türkiye Şeker Sanayinin Etkinlik ve Verimlilik Analizi. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 5(14), 478-498. 12.06.2021 tarihinde https://dergipark.org.tr/tr/pub/gusbd/issue/39212/447420 adresinden alınmıştır.
• Demirel, D. ve Akdeniz, M.G. 2019. Sanayileşme Öncesinde, Geleneksel Şeker Üretim Yöntemleri ve Değirmenlerin Gelişimi. ESBDER, 12(1), 122-141.
• Demirer, İ. 2013. Türkiye Cumhuriyeti Kuruluş Dönemi Sanayileşme Stratejisi. Stratejik Araştırmalar Enstitüsü, Harp Akademileri Komutanlığı, Ankara.
• Dilek, A. 2019. Yaygın Eğitim Kurumu Olarak Şeker Fabrikaları. Aydın Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Aydın.
• Dilek, A. Öztürk, A.A. ve Baysan, S. 2021. Türkiye’de kurulan ilk şeker fabrikalarının yaygın eğitim kurumu olarak işlevi: Sözlü Tarih Araştırması. Uluslararası Sosyal Bilimler Eğitimi Dergisi, 7(1): 32-74. DOI: 10.47615/issej.870388.
• Erdinç, Z. 2017. Türkiye’de Şeker Sanayinin Gelişimi ve Şeker Sanayinde İzlenen Politikalar. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 17(3), 9-26.
• Eştürk, Ö. 2018. Türkiye’de Şeker Sektörünün Önemi ve Geleceği Üzerine Bir Değerlendirme. Anadolu İktisat ve İşletme Dergisi, 2(1), 67-81.
• Eyüpoğlu, A.C. 1967. Şeker Fabrikasyonun Tarihçesi ve Türkiye'de Şeker Sanayii. Kimya Mühendisliği, 3(23), 14-23. 13.06.2021 tarihinde https://www.kmo.org.tr/resimler/ekler/c5713d135d7635b_ek.pdf?dergi=38 adresinden alınmıştır.
• Fedai, R. 2016. Bir Politika Alanı Olarak Şeker ve Şekerpancarı. Tarih Okulu Dergisi, 9(28), 455-471.
• Fedai, R. Herdem, H. ve Ertuğrul, G. 2018. Yeni Hükümet Sisteminde Şeker Politikalarının Sürdürülebilirliği: Yönetsel ve Siyasal Açıdan Bir Değerlendirme. Türkiye Siyaset Bilimi Dergisi, 1(2), 45-65.
• Gibb, R. 2006. The European Union’s ‘Everything But Arms’ development initiative and sugar: Preferential Access or continued protectionism? Applied Geography, 26, 1–17.
• Griffin, C.S. 1902. The Sugar Industry and Legislation in Europe. The Quarterly Journal of Economics, 17(1), 1-43.
• Harold B. Davis, D. Eastwood, W.L.M. Stuart, ve N. Surujbally. 2004. The sugar industry in Guyana. International Sugar Journal, 106(1269), 477-486.
• Jones, P.D., Lister, D.H., Jaggard, K.W. ve Pidgeon, J.D. 2003. Future Climate Impact on the Productivity of Sugar Beet (Beta Vulgarıs L.) in Europe. Climatic Change 58, 93-108.
• Kaya, F. 2015. Küresel ve Bölgesel Şeker Politikalarının Türkiye Şeker Fabrikalarına Etkilerine Bir Örnek; Ağrı Şeker Fabrikası. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 31, 41-61.
• Kepoğlu, A. 2008. Şekerpancarında Kota Uygulamalarının Şekerpancarı Üretimine Etkileri ve Üreticilerin Sosyo-ekonomik Durumlarında Meydana Gelen Değişimler; Eskişehir İli Alpu İlçesi Araştırması. Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
• Kıymaz, T., t.y. Avrupa Birliği (AB) ve Türkiye’de Şeker Politikaları. Ankara: Ziraat Mühendisleri Odası. Erişim Adresi https://www.zmo.org.tr/resimler/ekler/fe77ac7060e716f_ek.pdf?tipi=14&sube= adresinden alınmıştır.
• Koç, H., ve Bulut, İ. 2016. Türkiye şekerpancarı üretiminde Yozgat ilinin yeri ve önemi. Türk Coğrafya Dergisi, (67); 33-40. DOI: 10.17211/tcd.281944.
• Licht, F.O. 2018. 2017/2018 International Sugar & Sweetener Report 4. World Sugar Balances 20 December 2018. 13.06.2021 tarihinde https://www.isosugar.org/publications/7/world-sugar-balance adresinden alınmıştır.
• Maitah, M. ve Smutka, L. 2016. Restoration and Growth of the Russian Sugar Market. Sugar Tech, 18(2), 115–123.
• Mogaddam, M, Iranzadeh, S. ve Bevrani, H. 2010. Determinants of the location choices in sugar industry of Iran: using the logit & probit mode. Agric. Econ.-Czech, 56 (9), 443–448.
• Nivievskyi, O. ve Strybenhoff, H. 2006. Restructuring of the Sugar Sector in Ukraine. In Heinz Strubenhoff, Veronika Movchan, Igor Burakovsky (eds.). Agriculture, Bioenergy and Food Policy in Ukraine-Analyses, Conclusions and Recommendations, Institute for Economic Research and Policy Consulting ADEF-Ukraine, https://www.researchgate.net/publication/282119501_Restructuring_of_the_Sugar_Sector_in_Ukraine.
• Önder, S. ve Oğur, N. 2019. Eskişehir Şeker Fabrikası. ESOGÜ Tarih Dergisi, 2(2), 25-54.
• Reinbergr, O. 2012. Výroba cukru 2011/2012-svět, Evropa, Česká republika (Sugar production 2011/2012–World, Europe, Czech Republic). Listy Cukrovarnické A Řepařské: LCaŘ 128, č. 7–8, červenec–srpen: 218.
• Smith, F.H. ve Watson, K. 2009. Urbanity, Sociability, and Commercial Exchange in the Barbados Sugar Trade: A Comparative Colonial Archaeological Perspective on Bridgetown, Barbados in the Seventeenth Century. International Journal Historical Archaeoleology, 13, 63–79.
• Tarkalson, D.D. ve King, B.A. 2017. Effects of Tillage and Irrigation Management on Sugarbeet Production. Agronomy Journal, 109(5), 2396-2406.
• Tarkalson, D.D., King, B.A. ve Bjorneberg, D.L. 2018. Yield production functions of irrigated sugarbeet in an arid climate. Agricultural Water Management, 200, 1–9.
• Tekeşin, H. 2012. Alpullu Şeker Fabrikası Tarihi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Uşak.
• Temizgüney, F. 2010. Erzurum Şeker Fabrikasının Açılışı. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 17, 329-343.
• Tobola, S. 2013. Current State of Sugar Industry in the World. In Europe and in Chech Republic. Listy Cukruvarnicke A Reparske, 129(5-6), 158-161.
• Tosun, F. 2014. Şekerpancarı ve Şeker. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Tarımsal Ekonomi ve Politika Geliştirme Enstitüsü Yayınları, Yayın No: 291, Ankara.
• TŞFAŞ. 2010. Türkşeker’in Tarihçesi. 20.06.2018 tarihinde www.türkseker.gov.tr adresinden alınmıştır.
• Türk Şeker A.Ş. 2019. İstatistiki Veriler, 15.04.2019 tarihinde https://www.turkseker.gov.tr/?ModulID=3&MenuID=2# adresinden alınmıştır.
• Türk Şeker A.Ş. 2020a. Sektör Raporu 2019: Yerli Üretimde Milli Değer, 20.09.2020 tarihinde http://www.turkseker.gov.tr/data/dokumanlar/2019_Sektor_Raporu.pdf adresinden alınmıştır.
• Türk Şeker A.Ş. 2020b. İllere Göre Ekim ve Üretim İstatistiki Veriler. 20.08.2020 tarihinde https://www.turkseker.gov.tr/?ModulID=10&MenuID=46 adresinden alınmıştır.
• Veldet, T. 1958. 30. Yılında Türkiye Şeker Sanayi. Ankara: Mars Matbaası, ss. 320-323.
• Wunch, H. 2005. Technological leadership of the German sugar industry. Zuckerindustrie, 130(5), 405-409.
• Yavaşoğlu, F. ve Özgül, C.G. 2020. Endüstri Mirasının Korunması ve Dönüşümü: Malatya Şeker Fabrikası Yerleşkesi Örneği. İdealkent Kent Araştırmaları Dergisi (Journal of Urban Studies), Kentleşme ve Ekonomi Özel Sayısı, 11, 972-996.
• Yıldırım, A. ve Şimşek, H. 2013. Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. (9 Baskı). Ankara: Seçkin Yayıncılık.
• Ziraat Mühendisleri Odası (2014). Türkiye’de Şekerpancarı ve Nişasta Bazlı Şeker Üretimi. 20.05.2018 tarihinde www.zmo.org.tr adresinden alınmıştır.
• URL1: https://www.turkseker.gov.tr/?ModulID=3&MenuID=22 Erişim tarihi: 12.11.2020.
• URL2: https://www.sozcu.com.tr/2020/ekonomi/corona-virusu-kolonya-ve-etil-alkol-satislarini-artirdi-5673448/ Sözcü Gazetesi, 11 Mart 2020, Erişim Tarihi: 02.02.2021.
• URL3: https://www.yenicaggazetesi.com.tr/cargilli-uzecek-haber-fabrikalari-satilan-turkiye-seker-fabrikalari-bakin-kacinci-ol-289210h.htm 13.07.2020, Erişim tarihi: 12.10.2020.
• URL4: https://www.tarimdanhaber.com/ekonomi/seker-fabrikalari-ozellestirildi-turkiye-dunya-seker-super-ligine-h14916.html 7 Eylül 2020, Erişim tarihi: 12.10.2020.
• URL5: https://www.absugar.com/ Erişim tarihi: 12.10.2020.
• URL6: https://www.evrensel.net, Evrensel Gazetesi, 5 Nisan 2019, Erişim tarihi: 12.10.2020.