Türkiye’de Siyasi Coğrafyanın Disipliner Pratiği: Eleştirel Bir Değerlendirme

Yıl 2024, Cilt: 33 Sayı: 2, 245 - 269, 31.12.2024

Mazlum Ar

https://doi.org/10.51800/ecd.1522011

Öz

Batı coğrafya geleneği içerisinde yirminci yüzyılın ilk çeyreğinde deterministik ve bölgesel bilim yaklaşımlarıyla özdeş bir bağlamda gelişme gösteren siyasi coğrafya, İkinci Dünya Savaş’ından sonra önemini yitirerek coğrafyanın 1950 ve 1970’lerde sırasıyla yaşamış olduğu kantitatif ve radikal bilim geleneğinden soyutlanmıştır. Fakat 1980’lerde postyapısal temellerde ortaya çıkan eleştirel paradigmaya entegre olan siyasi coğrafya, 1990’larda beliren kültürel yeniden dönüş süreciyle coğrafyanın çağdaş holistik yapısı içerisinde yeniden konumlanmıştır. Bu dönüşüm disiplinin bilim yapma pratiğini ve araştırma metodolojisini önemli ölçüde şekillendirmiştir. Klasik/kolonyalist, Soğuk Savaş ve eleştirel süreci bir bütün olarak ele alan modern siyasi coğrafya, bir yandan bölgesel ve ideolojik tanımlamalarla şekillenen jeopolitik kurulumları diğer yandan siyaset (güç) ve coğrafya (siyasal) arasındaki her türlü beşerî ve coğrafi olguyu sorgulayıcı ve çözümleyici bir bütünsellikle değerlendirmektedir. Bu doğrultuda çalışmanın amacı, Türkiye’de siyasi coğrafyanın bilim yapma pratiğini ve jenerasyonları analiz etmektir. Bu kapsamda araştırmanın veri seti, Türkiye’de coğrafya bölümlerinin Bologna bilgi paketlerinde yer alan ders içeriklerinden, Ulusal Tez Merkezi ve Yükseköğretim Program Atlası online veri platformlarından elde edilerek incelenmiştir. Çalışma sonucunda, Türkiye’de siyasi coğrafyanın klasik determinist/bölgeselci yapısını koruyarak geleneksel sürecin bilim yapma pratiğini sürdürdüğü anlaşılmıştır. Doktora tezi dönemsel verilerinden hareketle siyasi coğrafya alanında tespit edilen üç jenerasyondan ilk iki jenerasyonun çalışma alanlarının siyasi coğrafyadan ziyade yoğunluklu olarak ekonomik ve fiziki coğrafya alt bilim dallarında olduğu ve alanda uzmanlaşmanın ancak üçüncü jenerasyonla birlikte ortaya çıktığı belirlenmiştir. Ayrıca siyasi coğrafya literatürünün büyük ölçüde eleştirel geleneği takip etmeyerek siyaset ve coğrafya arasındaki kültürel bağlamı yok saydığı, çağdaş disipliner bütünselliği yansıtmadığı ancak 2000 sonrası süreçte yenileşme eğilimlerinin yavaş bir şekilde gerçekleştiği tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Coğrafyanın gelişimi, jenerasyon, paradigmatik değişim, Türk coğrafyası, Türkiye’de siyasi coğrafya

Disciplinary Practice of Political Geography in Türkiye: A Critical Evaluation

Öz

Political geography, which developed within the Western geographical tradition in the first quarter of the twentieth century in a context identical to deterministic and regional science approaches, lost its importance after the Second World War and was isolated from the quantitative and radical scientific tradition that geography experienced in the 1950s and 1970s respectively. However, political geography, which was integrated into the critical paradigm that emerged on post-structural grounds in the 1980s, was repositioned within the contemporary holistic structure of geography with the cultural reorientation process that emerged in the 1990s. This transformation has significantly shaped the discipline's scholarly practice and research methodology. Taking the classical/colonialist, Cold War and critical process as a whole, modern political geography evaluates geopolitical constructs shaped by regional and ideological definitions on the one hand, and all kinds of human and geographical phenomena between politics (power) and geography (political) on the other hand, with a questioning and analysing holism. Accordingly, the aim of this study is to analyse the practice of political geography and generations in Turkey. In this context, the data set of the study was obtained from the course contents of the Bologna information packages of geography departments in Turkey, the National Thesis Centre and the Higher Education Program Atlas online data platform. As a result of the study, it is understood that political geography in Turkey maintains the traditional process of doing science by preserving its classical determinist/regionalist structure. Based on the periodical data of doctoral dissertations, it was determined that the fields of study of the first two generations of the three generations identified in the field of political geography were mainly in the sub-disciplines of economic and physical geography rather than political geography, and specialization in the field emerged only with the third generation. In addition, it has been determined that the political geography literature largely ignores the cultural context between politics and geography by not following the critical tradition and does not reflect the contemporary disciplinary holism, but in the post-2000 period, innovation trends have been realized slowly.

Anahtar Kelimeler

Development of geography, generation, paradigmatic change, Turkish geography, political geography in Türkiye

Kaynakça

• Agnew, J. (2002). Making political geography. Routledge.
• Akay, S. (2021). The composition of multiple times and spaces in the protests. The rest: Journal of politics and development 11(2), 121-134.
• Akengin, H. (2022). Siyasi coğrafya insan ve mekân yönetimi (7. Baskı). Ankara: Pegem Akademi. Akkan, E. (1972). Cumhuriyetin 50. yıldönümünde coğrafya. Coğrafya Araştırmaları Dergisi 5-6, 1-5.
• Akyol, İ. H. (1943a). Son yarım asırda Türkiye'de coğrafya I: Mutlakiyet devrinde coğrafya". Türk Coğrafya Dergisi, Sayı: I, 3-15.
• Akyol, İ. H. (1943b). Son yarım asırda Türkiye'de coğrafya II: Meşrutiyet devrinde Coğrafya. Türk Coğrafya Dergisi, Sayı: 2, 121-136.
• Akyol, İ. H. (1943c). Son yarım asırda Türkiye'de coğrafya III: Cumhuriyet Devri. Türk Coğrafya Dergisi, Sayı: 3-4, 247-276.
• Anaz, N. (2015). Siyasi coğrafyada disipliner gelişmeler ve Türkiye’de siyasi coğrafya çaliışmaları. L. Sunar içinde, Sosyal bilimlerde yeni eğilimler (s. 185-218). Ankara: Nobel Yayınları.
• Ankersmit, F., Domańska, E., & Kellner, H. (2009). Re-figuring hayden white. Stanford University Press.
• Ar, M. (2020). Jeopolitik söylemde paradigmatik değişim ve eleştirel söylem analizi. International Journal of Geography and Geography Education, (42), 278-290. https://doi.org/10.32003/igge.674834
• Ar, M. (2021). Mekân, yer ve yersizlik kavramları üzerine bir inceleme. Şehir ve Medeniyet Dergisi, 7(14), 8-25.
• Ar, M. (2023a). Millî Görüş Hareketi’nin toplumsal cinsiyet politikası: Bir feminist jeopolitik denemesi. International Journal of Geography and Geography Education, (50). https://doi.org/10.32003/igge.1233109, 221-246.
• Ar, M. (2023b). Relational space: Football as a meta fetishism. Journal of Geography, (47), 223-240. doi.org/10.26650/JGEOG2023-1293999
• Ar, M. (2024a). Türkiye’de Siyasal aktörlerin kentsel gelişime etkisi ve siyasal benliğin inşası. İDEALKENT, 16(44), 935-966. https://doi.org/10.31198/idealkent.14871 Ar, M. (2024b). Siyasi coğrafyada yenileşme eğilimleri: Bibliyometrik göstergeler üzerinden karşılaştırmalı bir ağ analizi. Coğrafi Bilimler Dergisi, 22(2), 521-555. https://doi.org/10.33688/aucbd.1455534
• Arı, Y. (2008a). The effects of Bologna Process on geography departments in Turkish universities. Herodot Conference on Future Prospects in Geography Proceedings, (s. 27-35). Liverpool.
• Arı, Y. (2008b). Coğrafya öğretiminde yöntem ve yaklaşımlar. R. Özey, & A. Demirci içinde, Coğrafyayı neden çok boyutlu olarak tanımlama ve öğretmeye ihtiyaç vardır (s. 1-22). İstanbul: Aktif Yayınevi.
• Arı, Y. (2013). Yeni yüzyılda Türkiye’de coğrafya: Fırsatlar ve tehditler. Beşerî Coğrafya Dergisi 1(1), 6-13.
• Arı, Y., & Kaya, İ. (2013). Coğrafya araştırma yöntemleri. Balıkesir: Coğrafyacılar Derneği.
• Arı, Y. (2017). Çevresel determinizmden politik ekolojiye: Son 100 yılda Dünya’da ve Türkiye’de insan-çevre coğrafyasındaki yaklaşımlar. Doğu Coğrafya Dergisi 22(37), 1-34.
• Arı, Y. (2019). Yenilik ve bilimsel gelişme: Türk coğrafya tartışma listesinin (cografya) içerik analizi (1997-2012). lnternational Journal of Geography and Geography Education 39, 95-120. https://doi.org/10.32003/iggei.518929.
• Atalay, İ. (2004). Türkiye coğrafyası ve jeopolitiği. İstanbul: Meta Basım. Beazley, C. R. (2012). The dawn of modern geography: A history of exploration and geographical science. Ulan Press. Beck, U. (2009). World at risk. Cambridge: Polity Press.
• Bekaroğlu, E., & Yavan, N. (2013). Modern Türk coğrafyasının tarihsel gelişiminde batılı coğrafya okullarının etkisi: Ampirik bir analiz. Beşerî Coğrafya Dergisi, 1(1), 51-66.
• Bekaroğlu, E., & Yavan, N. (2018). Türk coğrafyacılığında dört gelenek: Ampirik bir analiz. Marmara Coğrafya Dergisi, 37, 79-93. https://doi.org/10.14781/mcd.386126.
• Bekaroğlu, E., Yavan, N., & Anlı, Ö. F. (2019). Türk coğrafyacılığında jenerasyonlar: Disiplinin tarihine kohortçu bir yaklaşım. Coğrafi Bilimler Dergisi, 17(1), 55-77. https://doi.org/10.33688/aucbd.502638.
• Bekaroğlu, E., & Barnes, T. (2021). Dictatorships and universities: The 1980 Turkish military coup d’etat and Turkish geography. Political geography 91, https://doi.org/10.1016/j.polgeo.2021.102481, 1-11.
• Bekaroğlu, E., & Yazan, S. (2023). Mapping hegemony in geography: A historical perspective from the periphery. Area 55(1), 71-80. https://doi.org/10.1111/area.12809.
• Bengtson, N. (1936). Political Geography in the high school. Journal of Geography, 35(3), 82-89. https://doi.org/10.1080/00221343608987899.
• Bilgili, M. (2017). Coğrafyanın bilimsel kimliğine postyapısalcı bir yaklaşım. Marmara Coğrafya Dergisi, 35(10), 101-109. https://doi.org/10.14781/mcd.291173.
• Bilgili, M., & Kocalar, A. O. (2020). Coğrafya nedir? Liberal Düşünce Dergisi, 25(99), 145-162. https://doi.org/10.36484/liberal.771132.
• Bilgin, T. (1961). Coğrafya enstitüsü faaliyeti (1950-1960). İstanbul: Baha Matbaası.
• Blacksell, M. (2004). Political geography. Routledge.
• Brzezinski, Z. (2005). Büyük satranç tahtası. İstanbul: İnkılap Yayınları.
• Butt, G. W. (1990). Political understanding through geography teaching. Teaching Geography, 15(2), 62-65.
• Cosgrove, D. (2001). Apollo's eye: A cartographic genealogy of the earth in the western imagination. Baltimore MD: JHU Press.
• Cox, K., Robinson, J., & Low, M. (2007). Handbook of political geography. SAGE.
• Cox, K. (2008). Political geography: Territory, state and society. John Wiley & Sons.
• Dahlberg, K. (1996). Population dynamics and global change: The need for new conceptual maps. GeoJournal, 39, 311-320.
• Darkot, B. (1951). Türkiye coğrafyasının kuruluşuna bir bakış. İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Dergisi, 1, 59-62.
• Defay, A. (2005). Jeopolitik. Ankara: Dost Kitapevi.
• Dittmer, J., & Sharp, J. (2014). Geopolitics: An introductory reader. Routledge.
• Dodds, K. (2019). Geopolitics: A very short introduction. OUP Oxford. Oxford University Press.
• Dugin, A. (2010). Rus jeopolitiği: Avrasyacı yaklaşım. İstanbul: Küre Yayınları.
• Erinç, S. (1973). Cumhuriyetin 50. yılında Türkiye'de coğrafya. Ankara: Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı, Cumhuriyetin 50. Yıldönümü yayınları 11. Başbakanlık Basımevi.
• Flint, C., & Taylor, P. (2019). Siyasi coğrafya dünya- ekonomisi ulus- devlet ve yerellik. Ankara: Nobel Yayınları. Fouskas, V. (2004). Balkanlar, Ortadoğu, Kafkasy. İstanbul: Aykırı Yayınları.
• Fukuyama, F. (2011). Tarihin sonu ve son insan. İstanbul: Profil Yayıncılık.
• Göney, S. (1979). Siyasi coğrafya II. İstanbul: İ.Ü. Edebiyat Faültesi Yayınları.
• Gray, C., & Sloan, G. (2003). Jeopolitik, strateji ve coğrafya. Ankara: ASAM Yayınları.
• Guba, E., & Lincoln, Y. (1994). Competing paradigms in qualitative research. Handbook of qualitative research, 2, 163-194.
• Günel, K. (1994). Coğrafyanın siyasal gücü. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• Güngördü, E. (1992). Irak'ta Siyasi Coğrafya ve Türkler, KER, Yıl. 2, Sayı. 8 (Nisan), Ankara 1992, s. 4. Kerkük Dergisi 8.
• Gürsoy, C. (1975). Cumhuriyetimizin 50.yılında coğrafya ve Türk Coğrafya Kurumu. Türk Coğrafya Dergisi, 26, 1-3.
• Häkli, J., & Paasi, A. (2018). Geography, space and identity. In J. Öhma, & K. Simonsen, Voices from the North: New trends in nordic human geography (p. 141-155). London: Routledge.
• Harvey, D. (2019). Sosyal adalet ve şehir. İstanbul: Metis Yayınları.
• Harvey, D. (2022). Sermayenin Sınırları. İstanbul: Nika Yayınevi.
• Hasanov, A. (2012). Jeopolitik. İstanbul: Babıali Kültür Yayıncılığı.
• Heffernan, M. (2003). Histories of geography. In S. L. Holloway, S. P. Rice, & G. Valentine, Key concept in geography (p. 3-20). London: Sage Publications.
• Huntington, S. (2008). Medeniyetler çatışması ve dünya düzeninin yeniden kurulması. İstanbul: Okuyanus Yayınları.
• Hütteroth, W. (1992). Cumhuriyet döneminde coğrafya biliminin gelişmesine dışarıdan bir bakış. Selçuk Üniversitesi Ata Dergisi, 2, 21-28.
• İkiel, C. (2004). Jeopolitik bir olgu: Türkiye’nin AB üyeliğine adaylığı veya olası bir Avrupa-Türkiye birliği. Cum. 81. Yılına Armağan (s. 147-153). İçinde Sakarya Ünv. Atamer Yayını.
• İlhan, S. (1989). Jeopolitik duyarlılık. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Johnston, R. (2003a). Geography and the social science tradition. London: Sage Publications.
• Johnston, R. (2003b). Order in space: Geography as a discipline in distance. In R. Johnston, & M. Williams, A century of British geography (p. 303-346). Oxford: Oxford University Press.
• Johnston, R. (2017). Beşerî coğrafya: Değişen disipliner gündemin politiği. (Çev. Erdem Bekaroğlu). Possible, 10, 39-57.
• Jones, M., Jones, R., Woods, M., Whit, M., Dixon, D., & Hannah, M. (2014). An introduction to political geography: Space, place and politics. London: Routledge.
• Karabulut, B. (2005). Strateji-jeostrateji-jeopolitik. İstanbul: Platin Yayıncılık.
• Kaya, İ. (2015). Kültürel dönüş ve yeni kültürel coğrafya. Coğrafyacılar Derneği Uluslararası Kongresi Bildiriler Kitabı 21 içinde. (s. 629-633). Ankara: Coğrafyacılar Derneği.
• Khun, T. S. (2021). Bilimsel devrimlerin yapısı. İstanbul: Kırmızı Yayınları.
• Korkut, C. (1970). Siyasi coğrafya açısından devlet sınırları ve Türkiye’nin sınırları. İzmir: Karınca Matbaacılık.
• Kuus, M. (2019). Political geography I: Agency. Progress in Human Geography, 43.1, 163-171. https://doi.org/10.1177/0309132517734337.
• Lefebvre, H. (2014). Mekânın üretimi. İstanbul: Sel Yayıncılık.
• Lesser, I. O. (2000). Türkiye’nin yeni jeopolitik konumu. İstanbul: Alfa Yayıncılık.
• Lewis, B. (2017). Ortadoğu: İki bin yıllık ortadoğu tarihi. Ankara: Arkadaş Yayıncılık.
• Livingstone, D. N. (1992). The geographical tradition: Episodes in the history of a contested enterprise. Oxford UK: Blackwell.
• Neuman, W. L. (2006). Toplumsal araştırma yöntemleri: Nitel ve nicel yaklaşımlar. İstanbul: Yayın Odası Yayınları.
• Öksüz, M. (2020). Coğrafyanın çorabı ve pabucu: Bir coğrafya sözleşmesi olarak renk körlüğü. Birikim Dergisi 378, 89-106.
• Özey, R. (1999). Dünya ve Türkiye ölçeğinde siyasi coğrafya. İstanbul: Aktif Yayınları.
• Özey, R., & Kocalar, A. O. (2002). Siyasi coğrafya. İstanbul: Aktif Yayınları.
• Özgen, N. (2022). Ideological productions in human geography as an apparatus of the state/power. Geografiska Annaler: Series B, Human Geography 104(4), 362-373. https://doi.org/10.1080/04353684.2022.2055607.
• Özgüç, N., & Tümertekin, E. (2021). Coğrafya: Geçmiş, kavramlar, coğrafyacılar. İstanbul: Çantay Kitabevi.
• Özgür, E. M., & Yavan, N. (2013). Türk coğrafyacılarının iç hesaplaşması: Neden başaramadık, nasıl başarabiliriz. Beşerî Coğrafya Dergisi, 1(1), 14-38.
• Ratzel, F. (1897). Politische Geographie. Deutsch: R. Oldenbourg.
• Saldana, J. (2022). Nitel araştırmacılar için kodlama el kitabı. Ankara: PEGEM.
• Schuyler, E. (2007). Türkistan. İstanbul: Paradigma Yayınları.
• Short, J. R. (2002). An introduction to political geography. Routledge.
• Stoltman, J., & DeChano, L. (2002). Political geography, geographical education, and citizenship. In R. Gerber, & M. Williams. Geography, culture and education (s. 127-144). Netherlands: Springer.
• Tanrıkulu, M., & Gümüşçü, O. (2021). Türkiye’de coğrafya biliminin gelişimi: 1940-2000 dönemi. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 19(37), 467-512.
• Tezkan, Y., & Taşar, M. (2013). Dünden bugüne jeopolitik dünya ve Türkiye. İstanbul: Ülke Kitapları.
• Toal, G. (1989). Critical geopolitics: The social construction of place and space in the practice of statecraft. Unpublished PhD thesis. New York: Syracuse University.
• Toal, G., & Agnew, J. (1992). Geopolitics and discourse: Practical geopolitical reasoning in American foreign policy. Political geography, 11(2), 190-204.
• Toal, G., & Dalby, S. (1998). Rethinking geopolitics. London: Routledge.
• Toprak, M. A. (2022). Eleştirel beşerî coğrafya: Toplum, mekân, coğrafya. İstanbul: Bağlam Yayınları.
• Tümertekin, E. (1971). Türkiye'de beşerî coğrafyanın gelişmesi. E. Tümertekin, F. Mansur, & P. Benedict içinde, Türkiye, coğrafî ve sosyal araştırmalar (s. 1-16). İstanbul: İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Tümertekin, E. (1998). Beşerî coğrafya. C. Emre içinde, Cumhuriyet döneminde Türkiye’de bilim–sosyal bilimler II (s. 187-215). Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
• Unwin, T. (2013). The place of geography. London: Routledge.
• Winchester, H., & Rofe, M. (2005). Qualitative research and its place in human geography. I. In Hay, & M. Cope, Qualitative research methods in human geography (s. 3-18). Oxford: Oxford University Press.
• Yaşar, A., & Akengin, H. (2020). Siyasi coğrafya literatürü üzerine bir değerlendirme. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 17(34), 421-439.
• Yazıcı, H., & Koca, N. (2007). Türkiye coğrafyası ve jeopolitiği. Ankara: Pegem Yayınları.
• Yiğit, A., & Tunçel, H. (2019). 100. yılında Türkiye'de coğrafyacılar 1 ve 2. Bilecik: Türk Coğrafya Kurumu Yayınları.