MEHMED VEHBİ EFENDİ’NİN KADER ANLAYIŞI

Yıl 2020, Cilt: 4 Sayı: 1, 135 - 172, 30.05.2020

İbrahim Bayram

Öz

Osmanlı’nın son dönem âlimlerinden biri olan Mehmed Vehbi Efendi, daha çok tefsiriyle adını duyurmuşsa da, akaid sahasında da telifte bulunmuştur. Onun eserlerinde görüş bildirdiği konulardan biri de kaza ve kader meselesi olmuştur. Bu doğrultuda o, kulun iradesi, kudreti, kesbi, fiilinin oluşumu, teklîf-i mâ lâ yutâk, ecel ve kaza kader inancının müdafaası gibi konularda fikir beyan etmiştir. İnsanın iradesinde mecbur olmadığı tezine ağırlık verdiği için Cebriyye mezhebini hedef almış, beşeri fiillerin Allah tarafından yaratıldığını kabul ettiği için de Mu῾tezile fırkasına eleştiriler yöneltmiştir. Kul fiilinde etkin bir güce ulaşmayan irade ve kudret anlayışını nispet ettiği Eş῾ariyye mezhebinin yaklaşımını da doğru bulmamış, ancak bu görüşe, diğer iki mezhebin düşüncesine yaptığı kadar bir eleştiri getirmemiştir. Mâtürîdî mezhebine mensup olmasına rağmen, görüşlerini bu ekolün yaklaşımını teyit etme şeklinde değil, doğru olduğuna inandığı fikirler suretinde ortaya koymuştur. Bu manada kaza ve kader kavramlarının tanımlarında olduğu gibi kimi zaman Eş῾arî anlayıştan istifade etmesini de bilmiş, hakikat olduğuna inandığı görüşün peşinden ayrılmamıştır.

Anahtar Kelimeler

Mehmed Vehbi, kaza, kader, irade

Kaynakça

• Arabacı, Caner. Osmanlı Dönemi Konya Medreseleri: (1900-1924). Konya: Konya Ticaret Odası, 1998.
• Ateşyürek, Remzi. “Mehmed Vehbi Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28: 540-541. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed. Kitâbu’t-Temhîd. Thk. Richard Yusuf Mekarisi Yesui. Beyrut: Mektebetü’ş-Şarkiyye, 1957.
• Beyâdî, Kemâlüddîn Ahmed. İşârâtü’l-merâm min ibârâti’l-İmâm. Thk. Yusuf Abdülrezzâk eş-Şafiî. Karaçi: Zam Zam Publishers, 1425/2004.
• Bıyıklı, Mustafa. Batı İşgalleri Karşısında Türkiye’nin Ortadoğu Politikaları. İstanbul: Hiperlink Yayınları, 2019.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi Tabakâtü’l-Müfessirîn. 2 Cilt. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2014.
• Birışık, Abdülhamit. “Mehmed Vehbi Çelik”. Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi. 2 Cilt. 2: 200-201. İstanbul: Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, 1999.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail. el-Câmiü’s-sahîh Sahîhu’l-Buhârî. 8 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Ceylan, Hasan Hüseyin. TBMM Gizli Celse Zabıtlarında Saltanatın Kaldırılması: Büyük Oyun. Ankara: Rehber Yayıncılık, 1995.
• Çevik, Mümin. “Müellifin Tercüme-i Hali (1861-1949)”. Ahkâm-ı Kur’âniyye. 6. İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1971.
• Çolak, İsmail. Milli Mücadele’de Kalemli Ordu. İstanbul: Yitik Hazine Yayınları, 2010.
• Ebussuûd, Muhammed b. Muhammed el-İmâdî. Tefsîru Ebi’s-suûd. 9 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Ertan, Veli. “Müellifin Tercüme-i Hali (1861-1949)”. Hulasatü'l-beyan fi tefsiri'l-Kur'an. 16 Cilt. 1: 11-15. İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1966.
• Ertan, Veli-Küçük, Hasan. Cumhuriyet Devrinde Din Eğitimi Din Müesseseleri ve Din Alimleri İstanbul: TÜRDAV Basım Yayım, 1976.
• Eş'ari, Ebü'l-Hasan İbn Ebû Bişr Ali b. İsmail b. İshak. el-Lüma’ fi'r-red ala ehli'z-zeyg ve'l-bida'. Tsh. Hamûde Garabe. Y.y.: Matbaatü Mısır, 1955.
• Harpûtî, Abdüllatîf. Tenkîhu’l-kelâm fî akâid-i ehli’l-İslâm. Dersaâdet: Necm-i İstikbal Matbaası, 1330.
• İbn Furek, Ebû Bekr Muhammed b. Hasan b. Furek el-Ensârî. Makalatü'ş-şeyh Ebi'l-Hasan el-Eş'ari. Thk. Ahmed Abdürrahim es-Sâyih. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Diniyye, 1425/2005.
• Îcî, Ebü’l-Fazl Adudüddîn Abdurrahman b. Ahmed b. Abdülgaffar. Kitâbü’l-Mevâkıf. Thk. Abdurrahman Umeyre. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1417/1997.
• İsfahânî, Ebü's-Sena Şemseddin Mahmûd b. Abdurrahman b. Ahmed. Metâliü'l-enzâr ala metni Tavâli‛i’l-envâr. Kahire: Dâru’l-kütübî, 1428/2008.
• İz, Mahir. Yılların İzi. İstanbul: İrfan Yayınları, 1975.
• İzmirli, İsmail Hakkı. Yeni İlm-i Kelâm. 2 Cilt. İstanbul: Evkâf-ı İslâmiyye Matbaası, 1339-1341.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü'l-Hasen b. Ahmed b. Abdülcebbar. Şerhu usûli’l-hamse. Thk. Abdülkerim Osman. Kahire: el-Heyetü’l-Mısriyyeti’l-Âmme li’l-Kitab, 2009.
• Konevî, İsmail b. Muhammed. Teklîf-i mâ lâ yutâk. Yazma Eserler, 297.413 KON 297.413 KON 1: 11b-15b. İ.B.B. Atatürk Kitaplığı.
• Köroğlu, Hüseyin. Konya ve Anadolu Medreseleri. Konya: Fen Yayınevi, 1999.
• Kutay, Cemal. Cumhuriyetin Manevi Mimarları. İstanbul: ABM Yayınları, 2013.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd Mâtürîdî Semerkandî. Kitâbü't-Tevhid. Thk. Fethullah Huleyf. İskenderiye: Dâru’l-Câmiati’l-İslâmiyye, ts.
• Mehmed Vehbi Efendi. Ahkâm-ı Kur’aniyye. [İstanbul]: Ahmet Kamil Matbaası, 1341-1343.
• Mehmed Vehbi Efendi. el-Akâidü’l-hayriyye fî tahrîri mezhebi’l-fırkati’n-nâciye. [Kahire]: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, ts.
• Mehmed Vehbi Efendi. Akâid-i Hayriye Tercümesi. İstanbul: Ahmed Kamil Matbaası, 1340-1343.
• Mehmed Vehbi Efendi. Hulâsatü'l-beyân fi tefsîri'l-Kur'an. 16 Cilt. İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1966.
• Mehmed Vehbi Efendi. Sahih-i Buhârî: Tecrid-i Sarih Muhtasarı. 4 Cilt. İstanbul: Sabah Neşriyatı, 1966.
• Molla Hüsrev, Muhammed b. Ferâmurz. Hâşiye alâ Envâri’t-tenzîl. Nevşehir Damad İbrahim Paşa İl Halk Kütüphanesi, 50 Damad 60: 1b-297a. Milli Kütüphane.
• Mustafa Sabri. Dinî Müceddidler. İstanbul: Sebil Yayınları, 3. Basım, 1994.
• Müslim, b. el-Haccâc el-Kuşeyrî. el-Câmiü’s-Sahîh. 3 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Nesefî, Ebü'l-Berekat Hafızüddin Abdullah b. Ahmed b. Mahmud. Medârikü't-tenzîl ve hakaikü't-te'vîl. Thk. Yusuf Ali Büdeyvi. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kelimi’t-Tayyib, 1419/1998.
• Özdinç, Rıdvan. Son Dönem Osmanlı Düşüncesinde İrade Hürriyeti: (1908-1918). Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2010.
• Râzî, Ebû Abdullah Fahreddîn Muhammed b. Ömer Fahreddîn. Tefsîru’l-Fahri’r-Râzî. 32 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1401/1981.
• Selek, Sabahattin. Anadolu İhtilali. 8. Baskı. İstanbul: Kastaş Yayınları, 1987.
• Süleyman Sırrı. Kenzü’l-akâid. Dersaadet: Ahter matbaası, 2. Basım, 1316.
• Teftazânî, Sa’deddin Mesûd b. Ömer b. Abdullah. Şerhu’l-Akâidi’n-Nesefiyye. Thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ. Kahire: Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, 1408/1988.
• Teftâzânî, Sa’deddin Mesûd b. Ömer b. Abdullah. Şerhu’l-Makâsıd. Thk. Abdurrahman Umeyre. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1409/1989.
• Tirmîzî, Muhammed b. Îsâ. es-Sünen. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Vakkasoğlu, A. Vehbi. Osmanlıdan Cumhuriyete İslam Alimleri. 2. Baskı. İstanbul: Anahtar Yayıncılık, 1994.