Osmanlıda Şifadan İştaha: 946 Tarihli Bir Ziyafet Defteri Örneği

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 2, 424 - 441, 26.10.2023

Şaziye Dinçer Bahadır

https://doi.org/10.31465/eeder.1337723

Öz

İştahtan şifaya uzanan serüvende yemeğin de dil gibi kültürün taşıyıcısı olduğu görülür. Dilin canlı bir varlık olduğu hep söylenmiştir, çünkü dili oluşturan bazı kelimeler zaman denilen olguya yenik düşüp kullanılmamaya başlanmıştır. Bunun yanında Türk diline birçok dilden kelime ödünçlendiği gibi birçok dile de Türkçeden kelime verilmiştir. Tıpkı bunun gibi yeme içme kültürümüz de zamanla değişime uğramıştır. Bunu bize en iyi yansıtan kaynaklar arasında o güne ışık tutan yazılı belgeleri gösterebiliriz. Bu kaynaklardan biri de 946 tarihli “Bir Ziyafet Defteri” adını taşıyan eserdir. 1539’da düzenlenen bir sünnet düğününü konu alan eser, yeme içme noktasında o günün dünyasına kapı aralar. Bu yönüyle Osmanlı gastronomi kültürünü de yansıtan eserin konusunu Kanuni Sultan Süleyman’ın oğulları Şehzâde Bayezid ve Cihangir’in sünnet düğününde açılan ziyafet sofrası oluşturur. Burada değinilecek olan diğer önemli husus ise yeme içmenin tababet ile olan ilişkisidir. Çünkü geleneksel Osmanlı tıbbı, antik çağın humoral tıp anlayışını esas alarak vücuttaki dört hıltın (kan, safrâ, sevdâ, balgam) dengesini sağlayabilmek için yiyecekleri mevsimine uygun şekilde tüketmeyi esas almıştır. Çalışma sonunda yazının konusu olan ziyafette sunulan yiyeceklerin hâlen soframızı şenlendirdiği, yemek âdetlerimizin beş yüz yıl evvelki atalarımıza fazlasıyla benzediği görülmüştür. İlgisini bu alana çeviren Osmanlı gastronomi kültürünün yansıtıldığı eserde, sofra sanatının dil yönüyle nasıl işlendiği tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, gastronomi, Ziyafet Defteri, tıp, dil

From Appetite to Healing in the Ottoman Empire: An Example of a Banquet Ledger Dated 946

Öz

In the adventure from appetite to healing, it is seen that food, like language, serves as a carrier of culture. It has always been argued that language is a living entity because some of the words that make up the language have succumbed to time and are no longer used. Moreover, Turkish has borrowed words from many languages and many languages have borrowed words from Turkish. Just like this, our food and drink culture has also changed over time. The written documents that shed light on that day can be cited among the sources that best reflect this. One of these sources is the work titled "Bir Ziyafet Defteri" dated 946. The work, which is about a circumcision feast organized in 1539, sheds light on the world of that period in terms of gastronomy. The subject of the work, which also reflects the Ottoman gastronomic culture in this respect, is the banquet table set at the circumcision feast of Sultan Suleiman the Magnificent's sons, Prince Bayezid and Cihangir. Another important issue to be addressed here is the relationship between dining and medicine. This is because traditional Ottoman medicine, based on the ancient understanding of humoral medicine, emphasized seasonal consumption of food in order to maintain the balance of the four humors in the body (blood, phlegm, black bile, yellow bile). As a result of the study, it was observed that the foods served at the banquet, which is the subject of this article, still grace our tables and that our food customs are very similar to those of our ancestors five hundred years ago. In the work, which reflects the Ottoman gastronomic culture, it was determined how the art of the table was also practiced in terms of language.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, gastronomy, Feast Ledger, medicine, language

Kaynakça

• Akın, G.; Çevik, A. (2017). “Beslenme Kültürünün Ortaya Çıkışı ve Gelişim Tarihi”, Gastronomi Üzerine Araştırmalar, ed. Bozok, D.-Avcıkurt, C.- Doğdubay, M.- Sarıoğlan, M.-Girgin, G. K., Ankara: Detay Yayıncılık.
• Balıkhane Nazırı Ali Rıza Bey (2001). Eski Zamanlarda İstanbul Hayatı, haz. Çoruk, A. Ş., İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Bilgin, A. (2004). Osmanlı Saray Mutfağı, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Busbecq, O. G. (2005). Türk Mektupları, çev. Türkömer, D., İstanbul: Doğan Kitapçılık.
• Carım, F. (2002). Pedro’nun Zorunlu İstanbul Seyahati, İstanbul: Güncel Yayıncılık.
• Celâleddin Hızır (Hacı Paşa) (1990). Müntahab-ı Şifâ I (Giriş-Metin), haz. Önler, Z., Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Celâleddin Hızır (Hacı Paşa) (1999). Müntahab-ı Şifâ II (Sözlük), haz. Önler, Z., İstanbul: Simurg Yayınları.
• Daunay, M.C.; Janick, J. (2007). “History and Iconography of Eggplant”, Chronica Horticulturae, Vol 47, No. 3, s. 16-22.
• Gelibolulu Mustafa Âli, Mevâidü’n-nefâis fį kavâidi’l-mecâlis, Cilt I, haz. Gökyay, O. Ş., İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Işın, P. M. (2018). Bountiful Empire, London: Reaktion Books.
• Işın, P. M. (2019). Avcılıktan Gurmeliğe Yemeğin Kültürel Tarihi, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• İnalcık, H. (2016). “Sempozyum Açılış Konuşması”, Yemekte Tarih Var, haz. Avcı, A.-Erkoç, S.- Otman E., İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• İshâk bin Murâd (2007). Edviye-i Müfrede, haz. Canpolat, M.-Önler, Z., Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Köksal, F. (2015). Ana Kaynaklarıyla Türk Ahiliği, İstanbul: Doğu Kütüphanesi Yayınları.
• Mossensohn, M. S. (2009). Ottoman Medicine, New York: State University of New York Press.
• Nişanyan, S. (2010). Sözlerin Soyağacı, İstanbul: Everest Yayınları.
• Oktay, S.(2018). Gastronomi Bilimine Giriş, İstanbul: Der Yayınları.
• Öztürk, B.; Güven, S. (2018). “Gastronomi İle İlgili Genel Kavramlar”, Gastronomi ve Yiyecek Tarihi, ed. Akbaba, A.- Çetinkaya, N., Ankara: Detay Yayıncılık.
• Pedani, M. P. (2018). Osmanlı’nın Büyük Mutfağı, çev. Şahin, G. K., Ankara: Hece Yayınları.
• Sarı, N. (1982). “Osmanlı Sarayında Yemeklerin Mevsimlere Göre Düzenlenmesi ve Devrin Tababetiyle İlişkisi”, Türk Mutfağı Sempozyum Bildirileri (31 Ekim-1 Kasım 1981), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, Milli Folklor Araştırma Dairesi Yayınları.
• Tabîb İbn-i Şerîf (2017). Yâdigâr (15. Yüzyıl Türkçe Tıp Kitabı Yâdigâr-ı İbn-i Şerîf), haz. Çekin, M. D., İstanbul: Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği.
• Tekin, T. (2010). Orhon Yazıtları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tezcan, S. (1998). Bir Ziyafet Defteri, İstanbul: Simurg Yayınları.
• Tietze, A. (2021). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı, 1.-6. Cilt, Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
• Vehbi (2008). Sûrnâme, haz. Tulum, M., İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Yurtbaşı, M. (2012). Sınıflandırılmış Atasözleri Sözlüğü, İstanbul: Excellence Publishing.