Tuhfe Literatürüne Ek: Şerîfî-zâde Âlî ve Resm-i Âlî Adlı Türkçe-Arapça Manzum Sözlüğü

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 2, 435 - 459, 22.10.2024

Hasan Doğan

https://doi.org/10.31465/eeder.1515438

Öz

Genelde İslam medeniyetinin, özelde ise Osmanlı kültür ve edebiyatınının gelişip şekillenmesinde Arapça ve Farsça gibi dillerin önemli etkisi olmuştur. Bu öneme binaen Osmanlı medreselerinde öğretilen ve öğrenilen dillerin başında Arapça ve Farsça başta gelmektedir. Söz konusu dillerin daha kolay öğrenilmesini ve yeni öğrenilen dildeki kelime hazinesinin geliştirilmesini amaçlayan şiire meraklı bazı âlimler şiir dilinin imkânlarından faydalanarak bazı eserler vücuda getirmişlerdir. Manzum sözlük veya tuhfe adı verilen manzum eserler de bu gayretin neticesinde ortaya çıkmıştır. Bir dili Türkçe olan bu eserler Arapça, Farsça, Hintçe, Urduca, Kürtçe, Sanskritçe, Peştunca, Taberice, İngilizce, Almanca, Fransızca, Bulgarca, Rumca, Ermenice, Boşnakça ve Arnavutça gibi dilleri ihtiva etmektedir. Öte yandan Osmanlı sahasında en fazla manzum sözlüğün Arapça ve Farsça ile ilgili olduğu görülmektedir. Bu çalışmanın konusu olan Resm-i Âlî adlı manzum sözlük de Türkçe-Arapça tuhfeler arasındadır. XVIII. yüzyıl şairlerinden Kulalı Şerîfî-zâde Âlî tarafından kaleme alınan Resm-i Âlî, 1177/1763 yılında tamamlanmıştır. 498 beyitten müteşekkil olan sözlükte 1790 civarında Arapça kelimenin anlamına yer verilmiştir. Bu makalede, tespit edilebilen iki nüshasından hareketle söz konusu manzum sözlük şekil ve muhteva açısından incelenmiş ve müellifinin biyografisi ortaya konmaya çalışılmıştır. Ekte ise Resm-i Âlî’nin transkripsiyonlu metni verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk şiiri, manzum sözlük, Resm-i Âlî, Kulalı Şerîfî-zâde Âlî

Serîfî-zâde Âlî and His Turkish-Arabic Poetic Dictionary Named “Resm-i Âlî”

Öz

Languages such as Arabic and Persian have had a significant impact on the development and shaping of Islamic civilization in general and Ottoman culture and literature in particular. Due to this importance, Arabic and Persian were among the primary languages taught and learned in Ottoman madrasas. Some scholars, who were interested in poetry, utilized the possibilities of poetic language to create works aimed at making these languages easier to learn and expanding the vocabulary of learners in the newly acquired language. Poetic dictionaries or works known as “tuhfe” emerged as a result of these efforts. These works, written in Turkish, encompass languages such as Arabic, Persian, Hindi, Urdu, Kurdish, Sanskrit, Pashto, Tabaric, English, German, French, Bulgarian, Greek, Armenian, Bosnian, and Albanian. On the other hand, it is observed that most poetic dictionaries in the Ottoman realm are related to Arabic and Persian. The subject of this study, the poetic dictionary “Resm-i Âlî,” is among the Turkish-Arabic tuhfe. Written by Şerîfî-zâde Âlî from Kula/Turkey, a poet of the 18th century, Resm-i Âlî was completed in 1177/1763. The dictionary, consisting of 498 couplets, addresses the meanings of approximately 1790 Arabic words. In this article, based on the two identifiable copies, the poetic dictionary in question has been examined in terms of form and content, and an attempt has been made to present the biography of its author. The appendix includes the transcribed text of Resm-i Âlî.

Anahtar Kelimeler

Classical Turkish poetry, poetic dictionary, Resm-i Âlî, Şerîfî-zâde Âlî of Kula/Turkey

Kaynakça

• Ahterî [Muslihuddin Mustafa] (1316). Ahterî-i Kebîr. Dersa’âdet: Mahmûd Beg Matbaası.
• Babacan, İ. (haz.). (2016). Şebinkarahisarlı Abdî’nin Erzurum Lehçesi Lügati: Edebiyatımızın Bilinen Tek Müstakil Manzum Ağız Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Boran, U. (2016). “Sözlükçülük Geleneğimize Umumi Bir Bakış ve Edirne Müftüsü Fevzi Efendi’nin Arapça-Türkçe Manzum Sözlüğü: Tuhfe-i Fevzi”. Şarkiyat Mecmuası, S.28, s.73-154.
• Bursalı Mehmed Tâhir b. Rıf’at. (1324). Aydın Vilâyetine Mensûb Meşâyıh, Ulemâ, Şu’arâ, Müverrihîn ve Etibbânın Terâcim-i Ahvâli. İzmir: Keşişyan Matbaası.
• Doğan Averbek, G. (2018). “Dillerinden Biri Türkçe Olan Manzum Sözlükler Üzerine Yapılan Çalışmalar Bibliyografyası”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 21(21), s.85-114.
• Doğan Averbek, G. (2019). “Anadolu Sahasında Müstakil Bir Tür Olarak Manzum Sözlükler Tuhfeler”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 23(23), s.62-83.
• Doğan, H. (2016). “Budi̇nli̇ Ci̇hâdî ve Teşrîh-i Tibâ’ İsi̇mli̇ Türkçe – Arapça Manzum Sözlüğü”. Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature, 2(4), s.16-32.
• Duru, N. F., & Eren, A. (Ed.). (2014). Nazm-ı Dil-ârâ: Farsça-Türkçe Manzum Lügat - Osman Şâkir Bozokî (İkinci basım Ocak 2014). Ankara: Altınpost Yayınları.
• Düzenli, M. B. (2015). Tuhfe-i Se-Zeban: Arapça-Farsça-Türkçe Manzum Lügat - Hayret Mehmed Efendi. İstanbul: Erguvan Yayınevi.
• Ekici, H.; Güneş, İ. (2023). Feyzî-i Üsküdârî Arapça-Türkçe Manzum Sözlük. Ankara: Sonçağ Akademi.
• Gözitok, M. A. (2016). Çelebizade Ali İlmî ve Nazm-ı Bedîʾ: Farsça-Türkçe Manzum Sözlük. Erzurum: Mim Yayınları.
• Güler, K. (2016). “Di̇l Öğreti̇mi̇nde Manzum Sözlükleri̇n Rolü ve Tuhfe-i Nushî”. The Journal of Academic Social Science Studies, 8(49), s.157-174.
• Kacar Altın, K. (2022). “Nazmü’l-Cevâhir (Aynî)”. İçinde Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. https://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/nazmu-l-cevahir-ayni
• Kaplan, Y. (2024). “16. Yüzyıldan Bilinmeyen Bir Arapça-Türkçe Manzum Sözlük: Elfiyye”. Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi, 11/30: s.351-373.
• Kılıç, H. (1989). “Ahterî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 2. İstanbul: TDV Yayınları, s184-185.
• Kırbıyık, M. (2007). Miftâh-ı Lisân: Manzum Türkçe-Fransızca Sözlük - Yûsuf Hâlis. İstanbul: Beşir Kitabevi.
• Kurnaz, C.; Çeltik, H. (2013). Divan Şiiri Şekil Bilgisi. Ankara: Kurgan Edebiyat Yayınları.
• Köksal, M. F. (2012). “Metin Neşrinin Ana Esasları”. Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi, 31: s.179-209.
• Özer, H. (2017). “Ebû Saîd Muhammed Hâdi̇mî’ni̇n (v. 1176/1762) Hayatı ve Eserleri̇”. İslam Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, 2(3), s.459-491.
• Sinan Nizam, B. (2023). Türk ü Tâzî: İbn Kalender’in Arapça-Türkçe Manzum Sözlüğü. Ankara: Nobel Bilimsel Yayınları.
• Şerîfî-zâde Âlî Kulavî. Resm-i Âlî. Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi İbni Mirza Koleksiyonu Arşiv no: 00219-003.
• Şerîfî-zâde Âlî Kulavi. Resm-i Âlî (Tuhfe-i Âlî). Türk Dil Kurumu Kütüphanesi Türkçe Yazmaları. Arşiv no: Yz. A 216.
• Tanyıldız, A. (2013). Tuhfe-yi Lutfî: Türkçe - Farsça Manzum Sözlük - Mes’ûd Lutfî Efendi. İstanbul: Akademik Kitaplar.
• Yakar, H. İ. (2009). “Türkçe-Arapça Manzum Sözlüklerimizden Nazm-ı Ferā’id”. Turkish Studies, 4(4), s.995-1024.
• Yayla, M. (1997). “Hâdimî, Ebû Saîd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 15. İstanbul: TDV Yayınları, s. 24-25.