Tanzimat Sonrası Toplumsal Değişim: Batılılaşma Örneği

Yıl 2019, Cilt: 2 Sayı: 2, 248 - 265, 27.12.2019

Ziyaeddin Kırboğa

Öz

Toplumun
sosyo-kültürel ve ekonomik yapısını etkileyen ve bu yapının değişiminde rol
oynayan, toplumun maddi ve manevi kültürünü tamamen veya kısmen değiştiren,
dönüştüren bir takım kavramlardan söz etmek mümkündür. Bu çerçevede tespiti yapılan
kavramların, değiştirme ve dönüştürme bağlamında toplumla ilişkileri bulunmakla
birlikte, bunlardan hiçbiri geleneksel toplumsal yapının değişim ve dönüşümünde
tek başına yeterli değildir. Her birinin toplumun sosyo-kültürel ve ekonomik
yapısının şekillenmesinde bir ilgisi, etkisi vardır. Bu ilişki sebep sonuç
ilişkisi içerisinde ilerlemektedir. Toplumsal değişimin birden çok nedeni vardır.
Batılılaşma, modernleşme, sekülerleşme, küreselleşme kavramları ve
bilginin/bilimin geçirdiği değişim, toplumsal değişimde katalizör rolünü
gerçekleştirir. Toplumsal değişime yön veren bu kavramların incelenmesi, değişimin
arka planındaki unsurların tespiti açısından önemlidir. Ancak bu kavramların
hepsini birlikte bu çalışmada ele almak, çalışmanın amacını ve sınırlarını
aşacaktır. Dolayısıyla bu çalışmada Osmanlı toplumunda Tanzimat sonrası
batılılaşma çabaları ve batılılaşmaya karşı çabalar, toplumsal değişim bağlamında
belli başlı örnekler çerçevesinde incelenecektir. Osmanlı toplumunda
Batılılaşma çabaları elbette Tanzimat’la birlikte başlamış değildir. Tanzimat
öncesi Batılılaşma çabalarından da söz edilebilir. Ancak bu çabalar askeri ve
teknolojik alanlarla sınırlı kalmış dil, eğitim, ekonomi, basın gibi diğer
alanlarda gerçekleşen Batılılaşma hareketleri Tanzimat’la birlikte gelişme
göstermiştir. Birçok yenileşme hareketi, yönetici kadrosu tarafından
gerçekleştirilse de aydınların fikirleri bu değişime yeni yaklaşımlar getirmiş,
zaman zaman yönetimin politikalarını etkilemiştir. Diğer taraftan batılılaşma
çabaları, sürekli olarak din ve gelenek etkisinde kalan politika ve
düşüncelerin direnciyle karşılaşmış, bilgi/bilimin desteklediği yeni düşünceler
yeni kabuller ve yeni toplumsal onaylar üretmiştir. Çalışmada Tanzimat sonrası
süreçte gerçekleşen toplumsal değişme, bilgi/bilim alanındaki değişimlere bağlı
olarak Batılılaşma bağlamında ele alınacaktır. Çalışmada doküman incelemesi
yöntemiyle veri toplanacak ve bu veriler betimsel analiz yaklaşımı ile ele
alınacaktır.

Anahtar
Kelimeler: Toplumsal değişim, Batılılaşma, Din,
Bilgi/Bilim.

(orcid.org/0000-0002-3636-790X)

Anahtar Kelimeler

Toplumsal değişim, Batılılaşma, Din

Kaynakça

• Akarsu, B. (1994). Çağdaş felsefe -Kant’tan gümümüze felsefe akımları-. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.Akgül, M. (1999). Türk modernleşmesi ve din. Konya: Çizgi Kitabevi.Akgül, M. (2002). Türkiye’de din ve değişim, bir Erol Güngör çözümlemesi. İstanbul: Ötüken Yayınları.Aksoy, Y. (1994). Bilim tarihi ve felsefesi. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi Yayını.Arslan, A. (2012). Modern dünyada Müslümanlar (6. baskı). İstanbul: İletişim Yayınları.Arslan, H. (2007). Epistemik cemaat -bir bilim sosyolojisi denemesi- (2. baskı). İstanbul: Paradigma Yayınları.Atsız, H. (2004). Psikoanalitik kuramda dinin kökeni ve gelişim süreci. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IV(3), 95-120.Aydın, A. (2000). Batılılaşma döneminde Şinasi ve Fransız etkisi. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 17(2), 105-131.Aydın, M. (2010). Bilgi sosyolojisi (2. baskı). İstanbul: Açılımkitap.Aydın, M. S. (2001). Din felsefesi (2. baskı). İzmir: İzmir İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.Banarlı, N. S. (1983). Resimli Türk edebiyatı tarihi. (cilt, 2). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.Bayrakdar, M. (2016). İslam felsefesine giriş (16. baskı). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.Belen, F. (1973). XX. yüzyılda Osmanlı devleti. İstanbul: Remzi Kitabevi.Berger, H. (2006). Tanzimat’a yeni bir bakış: Kudüs vilayeti. H. İnalcık, M. Seyitdanlıoğlu (Ed.), Tanzimat - değişim sürecinde Osmanlı imparatorluğu (ss. 153-168). (H. Kaynar. çev.). Ankara: Phoenix Yayınevi. Berger, P. L.; Berger, B.; Kellner, H. (2000). Modernleşme ve bilinç (2. baskı). (Çev. Cevdet Cerit) İstanbul: Pınar Yayınları.Berkes N. (2017). Türkiye’de çağdaşlaşma (24. baskı). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.Buluç, B. (1997). Tanzimat döneminde ilköğretim. Çağdaş Eğitim Dergisi, (232). 36-39.Buzpınar, Ş. T. (2009). Sâtı‘ el-Husrî. Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi (Cilt 36, ss. 176-178). İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.Cevdet Paşa. (1953). Tezâkir. (Yayınlayan: Cavid Baysun). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.Cevizci, A. (1999). Felsefe sözlüğü. İstanbul: ParadigmaYayınları.Çapcıoğlu, İ. (2011). Modernleşen Türkiye’de din ve toplum. Ankara: OTTO Yayınları.Delanty, G. (2013). Avrupa’nın icadı (3. baskı). (Çev. Hüsamettin İnanç) Ankara: Adres Yayınları.Demir, Ö., Acar, M. (2005). Sosyal bilimler sözlüğü (6. baskı). Ankara: Adres Yayınları. Doğan, R. (1997). Osmanlı eğitim kurumları ve eğitimde ilk yenileşme hareketlerinin batılılaşma açısından tahlili. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 37(1). 407-442.Edoğan, A. (2013). Tanzimat döneminde modern bilim algısı. Sosyoloji Dergisi, (1), 1-31.Erdem, H. (1993). İlkçağ felsefesi tarihi (2. baskı). Konya: Sebat Ofset Matbaacılı.Ertit, V. (2019). Sekülerleşme teorisi. Ankara: Liberte Yayınları.Fuad, B. (t.y.). İlk Türk materyalisti Beşir Fuad’ın mektupları. (1.baskι : İstanbul, 1305). (Yayına hazırlayan: C. P. Özturan). İstanbul: Arba Yayınları.Gencer, B. (2012). Seküler gelenekten seküleristik modernliğe. Rıhle, 3(10). 21-28.Gökalp, Z. (2010). Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak (2. baskı). (Yayına Hazırlayan: Osman Karatay). Ankara: Akçağ Yayınları.Göle, N. (2012). Seküler ve dinsel: Aşınan sınırlar. İstanbul: Metis Yayınları.Günay, Ü. (1993) Din sosyolojisi dersleri. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları.Gündüz, M. (2010). Gelenek ve modernlik arasında bir eğitimci: Satı Bey ve fenn-i terbiye adlı eseri üzerine bir inceleme. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 5(3), 1392-1415.Halaçoğlu, Y., Aydın, M. A. (1993). Cevdet Paşa. Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi (Cilt. 7, ss. 443-450). İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.Hançerlioğlu, O. (2005). Felsefe ansiklopedisi -kavramlar ve kkımlar-. (Cilt 1, s. 330, Cilt 5, ss. 357-358). İstanbul: Remzi Kitabevi.İhsanoğlu, E. (1992). Tanzimat öncesi ve Tanzimat dönemi Osmanlı bilim ve eğitim anlayışı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.İhsanoğlu, E. (1993). Dârülfünun. Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi (Cilt 8, ss. 521-525). İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.Kaygı, A. (1992). Türk düşüncesinde çağdaşlaşma. Ankara: Gündoğan Yayınları.Kızılçelik, S., Erjen, Y. (1994). Pozitivizm. Açıklamalı sosyoloji terimler sözlüğü. Ankara: Atilla Kitabevi.Kirman, M. A. (2010). Yeni dinî hareketler sosyolojisi. Ankara: Birleşik Yayınları. Kirman, M. A. (2011). Din sosyolojisi terimleri sözlüğü. İstanbul: Rağbet Yayınları. 223.Korlaelçi, M. (2002). Pozitivizmin Türkiye’ye girişi (2. baskı). Ankara: Hece Yayınları.Köprülü, F. (1999). Edebiyat Araştırmaları (3. baskı). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.Kurt, A. (2012). Din Sosyolojisi (3. baskı). İstanbul: Sentez Yayınları.Losch, C. (1991). The true and only heaven progress and its critics. W. W. Norton Company, N. Y.Marshall, G. (2005). Sosyoloji sözlüğü (2. baskı). (Çev. Osman Akınhay, Derya Kömürcü) Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları.Morin E. (1995). Avrupa’yı düşünmek (2. baskı). (Çev. Şirin Tekeli) İstanbul: Afa Yayınları.Mucchielli, A. (1991). Zihniyetler. (Çev. Ahmet Kotil) İstanbul: İletişim Yayınları.Namık Kemal, (1962). Renan müdâfaanâmesi (İslâmiyet ve maârif). (Yayınlayan: M. F. Köprülü). Ankara: Milli Kültür Yayınları. Özdemir, M., Süğümlü, Ü. (2013). Dilde sadeleşme ve dil akademisi tartışmaları: Türk dili dergisi (1976), Turkish Studies - International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 8(9). 2269-2295.Öztürk, C. (2000). İdâdî. Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi. (Cilt 21, ss. 464-466). İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.Öztürk, C. (2008). Rüşdiye. Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi. (Cilt 35, ss. 300-303). İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.Parlar, H. (2012). Bilgi toplumu, değişim ve yeni eğitim paradigması. Yalova Sosyal Bilimler Dergisi, (4), 193-209.Rasim, A. (1987). Osmanlı imparatorluğu’nun reform çabaları içinde batış evreleri. (Günümüz diliyle basıma hazırlayan: H. V. Velidedeoğlu). İstanbul: Çağdaş Yayınları.Ronan, C. A. (1983). Bilim tarihi, dünya kültürlerinde bilimin tarihi ve gelişimi. (Çev. Ekmeleddin İhsanoğlu, Feza Günergun) Ankara: TÜBİTAK Akademik Dizi.Sağol, G. (1998). Osmanlı döneminde dilde sadeleşme. G. Eren (Ed.), Osmanlı-kültür ve sanat. (Cilt 5, ss. 504-517). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.Sait Halim Paşa. (1333). Buhranlarımız. İstanbul: Şems Matbaası.Skirbekk, G., Gilje, N. (2011). Antik Yunan’dan modern döneme felsefe tarihi (4. baskı). (Çev. Emrah Akbaş, Şule Mutlu) İstanbul: Kesit Yayınları.Slattery, M. (2011). Sosyolojide Temel Fikirler (4. baskı). (Çev. Cevdet Özdemir, Ümit Tatlıcan) İstanbul: Sentez Yayınları.Solmaz, B. (2009). Sosyoloji ve din sosyolojisi tarihinde din odaklı yaklaşım ve yöntem tartışmaları. B. Solmaz ve İ. Çapcıoğlu (Ed.), Din sosyolojisi klasik ve çağdaş yaklaşımlar (2. baskı). Konya: Çizgi Kitabevi. ss. 1-22.Sunar, L. (2015). Toplumsal değişimi açıklamak: Temel kavram ve kuramlar. L. Sunar (Ed.), Türkiye’de toplumsal değişim (2. baskı). Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık. ss. 1-35.Taş, K. (2002). Tanzimat ve batılılaşma hareketlerine sosyolojik bir yaklaşım. İlahiyat Fakültesi Dergisi, (7). 87-94.Tevfik Fikret. (1909, 11 Şubat). Ciddi bir teşebbüs: yeni mektep. Tanin, s. 3.Tezcan, M. (1984). Eğitim sosyolojisi, kuram ve sorunlar (3. baskı). Ankara: Çağ Matbaası.Timur, T. 1993). Türk devrimi ve sonrası. Ankara: İmge Kitabevi.Topdemir H. G., Unat, Y. (2018). Bilim tarihi (9. baskı). Ankara: Pegem Akademi.Turan, Ş. (1990). Türk kültür tarihi, Türk kültüründen Türkiye kültürüne ve evrenselliğe. Ankara: Bilgi Yayınevi.Turner, J. H, Beeghley, L., Powers, C. H. (2012). Sosyolojik teorinin oluşumu (2. baskı). (Çev. Ümit Tatlıcan) İstanbul: Sentez Yayınları.Türk Dil Kurumu (TDK). (2018). Bilim. Güncel Türkçe sözlük, Türk dil kurumu, Erişim tarihi: 02.09.2019, http://sozluk.gov.tr/.Ülken, H. Z. (1969). Sosyoloji sözlüğü. (s. 42). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi. Wallace, R. A., Wolf, A. (2012). Çağdaş sosyoloji kuramları, klasik geleneğin genişletilmesi (3. baskı). (Çev. Leyla Elburuz, M. Rami Ayas) Ankara: Doğubatı Yayınları.Yalçın, H. C. (1975). Edebiyat anıları. (Basıma hazırlayan: Rauf Mutluay). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.Yazıcı, M. (2013). Toplumsal değişim ve sosyal değerler. Turkish Studies – İnternational Periodical For The Languages , Literature and History of Turkish or Turkic, (8), 1489-1501.Yıldırım, C. (1993). Bilim tarihi. İstanbul: Remzi Kitabevi.Yıldırım, E. (2007). Bilginin sosyolojisi -kavramlar, teoriler, pratikler-. Bursa: Ekin Basın Yayın Dağıtım.