Evaluation of the Castles Dated to the Period of Constantius II (337-361 AD) in terms of Defense Strategy in Southeast Anatolia

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: Cumhuriyet’in 100. Yılı Özel Sayısı (100th Year of the Republic Special Issue), 23 - 38, 29.10.2023

Abdurrahman Demir

https://doi.org/10.47948/efad.1292548

Öz

In Southeastern Anatolia, along the Tigris River, the Romans and the Sassanids (Persians) engaged in a long and bitter struggle for control of the region. In the 3rd century AD, the Roman Empire abandoned its offensive strategy against the Sassanids and adopted a defensive posture. In the struggle between these two powers, it is reported in ancient sources that the Roman Empire built many fortresses or fortified these fortresses to protect the border. In particular, the subject of our study is the fortresses of Amida (Diyarbakır), Cephas (Hasankeyf), Çattepe [Til (Siirt)] and Bezabde (İdil-Şırnak), which were built (fortified) along the Tigris River during the reign of Constantius II and were very important for this region. These fortresses were located at strategic points for the Roman Empire. Did Constantius II follow a specific strategy in choosing the location for the construction or fortification of these fortresses, which were very important for the eastern defense line of the Roman Empire along the Tigris River? In addition to this, the questions of whether these were fortresses of the Roman Empire or local fortresses of the region are addressed in our study.

Anahtar Kelimeler

Constantius, Amida, Cephas, Çattepe, Bezabde

Güneydoğu Anadolu’da II. Constantius Dönemi’ne (MS 337-361) Tarihlenen Kalelerin Savunma Stratejisi Açısından Değerlendirilmesi

Öz

Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde, Dicle Nehri hattında, Romalılar ve Sasaniler (Persler) arasında, bölgenin hâkimiyeti için uzun yıllar sürmüş olan çetin bir mücadele yaşanmıştır. MS 3. yüzyılla birlikte Roma İmparatorluğu, Sasanilere karşı sürdürdüğü saldırı stratejisini terk ederek savunma konumuna geçmiştir. Bu iki güç arasındaki mücadelede Roma İmparatorluğu’nun, sınır hattını koruyabilmek için çok sayıda kale inşa ettirdiği ya da bu kalelerin tahkimini güçlendirdiği antik kaynaklarda aktarılmaktadır. Özellikle çalışmamızın konusu II. Constantius Dönemi’nde, Dicle Nehri hattında inşa edilmiş (tahkim edilmiş) ve bu bölge için çok önemli olan Amida (Diyarbakır), Cephas (Hasankeyf), Çattepe [Til (Siirt)] ve Bezabde (İdil-Şırnak) kaleleridir. Bu kaleler, Roma İmparatorluğu için stratejik noktalarda yer almaktadır. II. Constantius, Dicle Nehri güzergâhındaki Roma İmparatorluğu’nun doğu savunma hattı için oldukça önemli olan bu kaleleri inşa ya da tahkim ettirirken yer seçiminde belli bir strateji izlemiş midir? Bunun yanı sıra bu kaleler, birer Roma İmparatorluğu kaleleri mi yoksa bölgenin yerel kaleleri midir soruları çalışmamızda ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

II. Constantius’un Savunma Kaleleri, Amida, Cephas, Çattepe, Bezabde

Kaynakça

• Abu‟l-Farac (Bar Hebraeus) (1999). Abu’l-Farac Tarihi (C. 1 (Ö. R. Doğrul, Çev.). Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Ainsworth, W. F. (1842). Travels And Researches in Asia Minor Mesopotamia, Chaldea and Armenia, (Vol. II). London, John W Parker West Strand.
• Akın, H. (2020). Diyarbakır Kısa Tarihçesi, 30.01.2023 tarihinde https://diyarbekirde.com/diyarbakir-kisa-tarihcesi/ adresine erişildi.
• Algaze, G. (1990). The Tigris-Euphrates Archaeological Survey Project, 1988. VII. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Antalya, (18-23 Mayıs 1989), içinde (ss. 391-404), Ankara, Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Algaze, G., Hammer, E. & Parker, B. (2012). The Tigris-Euphrates Archaeological Reconnaissance Project. Final Report of the Cizre Dam and Cizre-Silopi Plain Survey Areas. Anatolica XXXVIII, 1-115.
• Ammianus Marcellinus (1862). The Roman History of Ammianus Marcellinus During The Reigns of The Emperors Constantius, Julian, Jovianus, Valentinian, and Valens. (C. D. Yonge, Trans.), London, Henry G. Bohn.
• Ammianus Marcellinus (1935). Ammianus Marcellinus I. (John C. Rolfe, Trans.). London, William Heinemann Ltd.- Harvard University Press.
• Angiolello, G. M. (1873). A Short Narrative of The Life and Acts Of The King Ussun Cassano. A Narrative of Italian Travels in Persia, in the Fifteenth And Sixteenth Centuries. (Charles Grey, Trans.), London, Hakluyt Society.
• Arık, M. O. (2003). Hasankeyf, Üç Dünyanın Buluştuğu Kent. İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Barbaro, Josafa (Josafat) (1873). Travels of Josafa Barbaro. Travels to Tana And Persia. (William Thomas, S. A. Roy and The Lord Stanley of Alderley, Trans.), London, The Hakluyt Society.
• Barsoum, A. I. (2003). The Scattered Pearls A History of Syriac Literature and Sciences. M. Moosa & C. A. Karim (Trans./Ed.), New Jersey, Gorgias Press.
• Baş, G. (2017). Diyarbakır'da Türk Dönemine Ait Olması Muhtemel Figürlü Bir Kabartma. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1 (2), 372-386.
• Bauer, S. W. (2010). The History of the Medieval World From the Conversion of Constantine to the First Crusade. New York, W. W. Norton & Company, Inc,.
• Blachford K. (2021). An Alternative to the Thucydides Trap: The Buffer Zone of Byzantium and Sasanian Persia. The International History Review, 44(5), 1077-1090. DOI: https://doi.org/10.1080/07075332.2021.2005660
• Boak, A. E. R. (1922). A History of Rome to 565 A.D.. New York, The Macmillan Company.
• Boran, A. & Aykaç, R. (2019). Yeni Araştırmalar Bağlamında Diyarbakır Kalesi. Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 42, 273-282.
• Bozkurt, A. (2011). İslamiyet Öncesi İdil ve Çevresi Tarihi. M. Nesim Doru (Ed.), Geçmişten Günümüze İdil (Uluslararası Geçmişten Günümüze idil Sempozyumu Bildirileri) (12-13 Mart 2011), içinde, (ss. 35-44). İstanbul, Şırnak Üniversitesi Yayınları–2.
• Brancato, R. (2020). Frontier Land and Rural Settlement in The Upper Tigris River Valley (South-Eastern Turkey) from Roman to Byzantine Age (Second-Sixth Centuries Ad). K. Gavagnin & R. Palermo (Ed.), Proceedings of the 5th “Broadening Horizons” Conference (Udine 5-8 June 2017) Volume II, Imperial Connections, Interactions and Expansion from Assyria to the Roman Period, Monografie, Volume 3 in (pp. 272-288). Trieste, Franco Zanini.
• Bülbül, İ. & Bülbül, M. (2009). Kürtçe Anamnez Anamneza bi Kurmancî. Diyarbakır, Diyarbakır Tabip Odası Yayınları.
• Canard, M. (1991), al-Djazira, B., Lewis, Ch. P. & Schacht J. (Ed.). The Encyclopaedia of Islam New Edition Volume II içinde, (pp. 523-524), E. J. Leiden Brill.
• Canard, M. & CL. Cahen (1991). Diyar Bakr. B. Lewis, CH. Pellat & J. Schacht (Ed.), The Encyclopaedia of Islam, Volume II C-G, (pp. 343-345), Leiden, E.J. Brill.
• Chronicon Paschale (2007). Translated Texts for Historians Volume 7 Chronicon Paschale 284-628 AD. (M. Whitby & M. Whitby, Trans.), Liverpool, Liverpool University Press.
• Corcoran, S. (2008). Diocletian. A. A. Barrett (Ed.), Lives of the Caesars in (pp. 228-254), Oxford, Blackwell Publishing Ltd..
• Council of Chalcedon (2005). The Acts of the Council of Chalcedon Volume I, (Richard Price and Michael Gaddis, Trans.), Liverpool, Liverpool University Press.
• Çevik, A. ve Konuk, K. (2014). Dicle Nehri Ekseninde Roma İmparatorluğunun İdari Teşkilatlanması ve Sasani Mücadelesi. XVII. Türk Tarih Kongresi 15-17 Eylül Ankara, (ss. 533-544). Ankara, TTKY.
• Çevik, A. & Konuk, S. (2011). Roma-Sasani Mücadelesinden İslam Hakimiyetine Kadar İdil ve Yöresinin Tarihi Coğrafyası. M. N. Doru (Ed.), Geçmişten Günümüze İdil (Uluslararası Geçmişten Günümüze idil Sempozyumu Bildirileri) içinde (pp. 19-33). İstanbul.
• Demir, A. (2022). Güneydoğu Anadolu Roma Yerleşimlerinden Hasankeyf (Cephas) Kalesi. İ, Demir, F. Korkmaz & A. Manap (Ed.), Geçmiş Bugün Gelecek Batman Uluslararası Batman Sempozyumu (28-30 Eylül 2022) içinde (ss. 97-111). Batman, Batman Üniversitesi Yayınevi.
• Demir, M & Keçiş, M. (2017). Nisibis at The Border of Romans and Sasanians Between the Third And Fifth Centuries AD.. Tarih Araştırmaları Dergisi, 36(62), 1-30.
• Dodgeon, M. H. & Lieu, S. N. C. (2002). The Roman Eastern Frontier and the Persian Wars (AD 226–363), London and New York, Routledge.
• Duymuş Florioti, H. H. (2012). Yeni Asur Dönemi Yazılı Kaynaklarında Bitbahiyani Arami Krallığı. Tarih Okulu, XII, 23-40.
• Evlîyâ Çelebi (2010). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Bağdad-Basra-Bitlis-Diyarbakır-Isfahan-Malatya-Mardin-Musul Tebriz-Van, 4. Kitap 1. Cilt. S. A. Kahraman & Y. Dağlı (Ed.), İstanbul, Yapı Kredi Yayınları.
• Festus (2001). Breviarium. (Thomas M. Banchich & Jennifer A. Meka, Trans.) 25 Ocak 2023 tarihinde http://www.attalus.org/translate/festus.html adresine erişildi.
• Göyünç, N. (1994). Diyarbakır, TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 9). Ankara, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 464-469.
• Gregory Ebu’l Farac (Bar Hebraeus) (1945). Abu’l Farac Tarihi, Cilt I, (Ö. R. Doğrul, Çev.), Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Gregory, T. E. (2005). A History of Byzantium. Oxford, Blackwell Publishing.
• Hamdullah el-Müstevfî (Hamdullah Kazvinî) (1919). The Geographical Part I of the Nuzhat-Al-Qulub, E. J. W Gibe Memorial Series, (Vol. XXII), (G. Le Strange, Trans.). Leyden-London, E. J. Brill-Luzac & Co.
• Harmatta, J. (1958). Die Parthischen Ostraka aus Dura-Europos. A. Dobrovits, J. Harmatta & Gy. Moravcsik (Ed.), Acta Antiqua Academiae Scientiarum Hungaricae Tomus VI, Budabeşte, Akadémiai Kiadó.
• Harrel, J. S. (2012). The Nisibis War (337-363 Ce) The Strategic Defense Of The Roman Orient. Unpublished master's thesis, California State University, Northridge.
• Haspolat, Y. K. (2014). Diyarbakır Surları, e-kitap 20 Mayıs 2023 tarihinde http://www.diyarbakirkitaplari.com/kitaplar/30-diyarbakir-surlari-1.html adresinden erişildi.
• Hekster, O. (2020). Hadrian and The Limits to Power. Journal of Ancient History and Archeology, 7/1, 277-287.
• Honigmann, E. (1970). Bizans Devletinin Doğu Sınırı. (F. Işıltan Çev.), İstanbul, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları No: 1528.
• Isaac, B. (2000). The Limits of Empire; the Roman Army. New York, Clarendon Press.
• İshak, L. (2011). Bazebdey Tarihi, İman, Kahramanlık. (A. Arpa Çev.), M. N. Doru (Ed.), Geçmişten Günümüze İdil (Uluslararası Geçmişten Günümüze idil Sempozyumu Bildirileri) içinde (pp. 219-231), İstanbul.
• John Malalas (2019). Chronography BKS 1-7, 10-18, The Aikaterini Laskaridis Foundation, 01 Mayıs 2023 tarihinde https://topostext.org/work/793 adresinden erişildi.
• Kaya, Ö. (2009). Hısnkeyfa Artukluları-Eyyubi İlişiklerinde Kilit Rol Oynayan Bir Eyyubi Maliki: Melik Eşref Muzaffereddin Musa”, I. Uluslararası Batman ve Çevresi Tarihi ve Kültürü Sempozyumu 2008, Bildiriler I içinde. (ss. 381-392), İstanbul, Batman Valiliği.
• Kozbe, G. (Ed.) (2017). Batman İli Kültür Envanteri Hasankeyf III. Cilt. Batman, Batman Valiliği Batman İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü.
• Köse, V. (2017). Nehirler, Kıyılar, Limanlar ve Kentler. Anadolu, 43, 179-210. Lehmann-Haupt , C. F. F. (1910). Armenien, einst und jetzt; Vom Kaukasus zum Tigris und nach Tigranokerta, Berlin, Erster Band, B. Behr's Verlag.
• Lightfoot Chris S. & Healey, J. F. (1991). A Roman Veteran on the Tigris. E. Akurgal, R. Merkelbach, S. Şahin & H. Vetters (Ed.), Epicrafica Anatolica, 17, 1-8.
• Maksymiuk, K. (2018). Strategic Aims of Šāpur II During the Campaign in Northern Mesopotamia (359-360), Historia I Świat, 7, 87-97.
• Maksymiuk, K. (2021). ‘Industrial Espionage’ of Justinian I (527-565). Historia I Świat, 10, 445-453. Miyake, Y. Maeda, O. Tanno, K. Hongo, H. & Gündem C. Y. (2012). New Excavations at Hasankeyf Höyük: A 10th millennium cal. BC site on the Upper Tigris, Southeast Anatolia, Neo-Lithics 1 The Newsletter of Southwest Asian Neolithic Research, 1-5.
• Miynat, A. (2009). Batılı seyyahların gözüyle Hasankeyf, I. Uluslararası Batman ve Çevresi Tarihi ve Kültürü Sempozyumu 2008, Bildiriler II. Batman Valiliği, İstanbul, 181-198.
• Morley, C. (2012). Constantius II.. World History Encyclopedia. 22 Ocak 2023 tarihinde https://www.worldhistory.org/Constantius_II/ adresinden erişildi.
• Nasır-ı Hüsrev (1967). Sefernâme, (Abdülvehap Tarzi Çev.), İstanbul, Milli Eğitim Basımevi, 02.07.2023 tarihinde https://www.foruq.com/books/tr/N/Nas%C4%B1r-%C4%B1%20Husrev%20-%20Sefername.pdf adresinden erişildi.
• Nizâmüddîn Şâmî (1987). Zafernâme. (N. Lugal, Çev.). Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Okçu, D. (2011). İdil’in Eğitim Sorunları ve Çözüm Önerileri. M. N. Doru (Ed.) Geçmişten Günümüze İdil (Uluslararası Geçmişten Günümüze idil Sempozyumu Bildirileri) içinde (ss. 117-133), İstanbul.
• Oman, C. W. Chadwick (1897), The Byzantine Empire, New York, G. P. Putnam's Sons.
• Ostrogorsky, G. (2011). Bizans Devleti Tarihi, (F. Işıltan, Çev.), Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ökse, A. T. (2015). Diyarbakır Kentinin En Eski Yerleşimi: İçkale’deki Amida Höyük, OLBA, XXIII, 59-110.
• Önkal, A. (1992). Bekir b. Vâil (Benî Bekir b. Vâil). Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 5 ss. 362-363) İstanbul, Diyanet Vakfı.
• Özdemir, M. (2017). Neolitik Dönem Anadolu Mimarisinden Bir Kesit: Çayönü, Tarih ve Gelecek Dergisi, 3, 248-265.
• Özdoğan, M. (2018). Neolitik Adlamasının Dünden Bugüne Değişen Tanımı, Azərbaycan Arxeologiyası, 21 (1), 12-39.
• Özkaya, V. (2021). Dicle Kıyısında Uygarlığın İlk İzleri Körtik Tepe. Diyarbakır Kültür ve Medeniyet Dergisi, 1, 48-57.
• Palmer, A. (1990). Monk and Mason on the Tigris Frontier: The Early History of Tur Abdin, New York, Cambridge University Press.
• Pauli, G. (1889). Von Hesn Kefa am Tigris bis Bagdad, Mitteilungen der Geographischen Gesellschaft in Lübeck, Heft XII, ed. August Sartori, Lübeck, Dittmer'sche Buchhandlung, 76-121.
• Petrus (Peter the Patrician) (1851). Petrus Patricius. C. Mullerus (K. W. L. Müller) (Trans.-Ed.), Fragmenta Historicorum Grjecorum, Collegit, Dısposuit, Notis et. Prolegomenis Illustra vit Volumen Quartum in (pp. 181-191), Paris, Instituti Francia Typographo.
• Plinius (1961). The Pliny Natural History Volume II Libri III-VII, (H. Rackham trans.), London, Harvard University Press.
• Procopius (1961). History Of The Wars Volume I, Books I and II, (Η, B. Dewing trans.), London, Harvard University Press.
• Procopius (1971). Procopius Buildings Volume VII. (H. B. Dewing and Glanville Downey trans.), London, Harvard University Press.
• Radner, K. and Schachner A. (2001). Tuşhan’dan Amedi’ye: Asur Döneminde Yukarı Dicle Havzasıyla İlgili Topografik Sorular. N. Tuna, J. Öztürk ve J. Velibeyoğlu (Ed.), Ilısu ve Karkamış Baraj Gölleri Altında Kalacak Arkeolojik ve Kültür Varlıklarını Kurtarma Projesi 1999 Yılı Çalışmaları, (ss. 729-776), Ankara, Orta Doğu Teknik Üniversitesi.
• Sağlamtimur, H. (2013). Çattepe/Siirt: Dicle’nin Limanı, ArkeoAtlas Dergisi içinde, 29 ocak 2023 tarihinde https://www.atlasdergisi.com/kesfet/arkeoloji-haberleri/diclenin-limani-cattepesiirt.html adresine erişildi.
• Sağlamtimur, H. & Aydoğan, İ. (2017). Çattepe Höyük. Aktüel Arkeoloji Dergisi, 60, 88-93. Sağlamtimur, H. & Türker, A. (2012). Çattepe Höyük. A. Çilingiroğlu, Z. Mercangöz & G. Polat (Ed.), Ege Üniversitesi Arkeoloji Kazıları içinde (ss. 65-76), İzmir, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü & Sanat Tarihi Bölümü.
• Sağlamtimur, H., Ozan, A. & Uhri A. (2018). Çattepe Höyük, Batman Müzesi Ilısu Barajı Kurtarma Kazıları içinde (ss. 241-261), Batman, Batman Müze Müdürlüğü.
• Segal, J. B. (1970). Edessa “The Blessed City”, London, By Oxford At The Clarendon Press.
• Shiel, J. (1838). Notes on a Journey from Tabríz, Through Kurdistán, via Vân, Bitlis, Se'ert and Erbíl, to Suleïmániyeh, in July and August, 1836, The Journal of the Royal Geographical Society of London, 8, 54-101.
• Stanley, B. (2007). Diyarbakir. M. R. T. Dumper & B. E. Stanley (Ed.). Cities of the Middle East and North Africa A Historical Encyclopedia in (pp. 127-132), (e-book), California, Abc-Clio Publishing.
• Şimşek, M. (2010). Süryani Kaynaklarında İdil (Betzabday-Hazak). M. N. Doru (Ed.), Uluslararası Şırnak ve Çevresi Sempozyumu (14–16 Mayıs 2010) içinde (ss. 855-861), Ankara, Şırnak Üniversitesi Yayınları. T.C. İçişleri Bakanlığı İller İdaresi Genel Müdürlüğü, (1968). Köylerimiz 1 Mart 1968 Gününe Kadar, Ankara, Başbakanlık Basımevi.
• Taşkıran & Kartal (2004). Ilısu Baraj Gölü Alanı Paleolitik Çağ Yüzey Araştırması 2002 Yılı Çalışmaları. 21. Araştırma Sonuçları Toplantısı-Cilt II içinde (ss. 295-304), Ankara, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Taşkıran, H. (2009). Paleolitik (Yontmataş) Çağ’da Batman. I. Uluslararası Batman ve Çevresi Tarihi ve Kültürü Sempozyumu 2008, Bildiriler I içinde (ss. 1-8.), İstanbul, Batman Valiliği.
• Tavernier, Jean-B. (2006). Tavernier Seyahatnamesi, (Teoman Tunçdoğan Çev.), İstanbul, Kitap Yayınevi.
• Taylor, J. G. (1865). Travels in Kurdistan, with Notices of the Sources of the Eastern and Western Tigris, and Ancient Ruins in Their Neighbourhood. The Journal of the Royal Geographical Society of London, 35, 21-58.
• Theodoret (1843). A History of the Church From 322 to The Death of Theodoret of Mopsuestia, A.D. 427 Book Five, London, The Greek Ecclesiastical Historians of the First Six Centuries of the Christians Era. Volumes Six.
• Tikkanen, A. (t.y.). Constantius II Roman Emperor. Encyclopedia Britannica, 22 Ocak 2023 tarihinde https://www.britannica.com/biography/Constantius-II adresinden erişildi.
• Toprak M. F. (2004). Yâkût el-Hamevî’nin Mu‘cemu’l-Buldân Adlı Eserine Eleştirel Bir Bakış. Ekev Akademi Dergisi, 8/21, 173-181.
• Tuncel, M. (1994). Diyarbakır. TDV İslâm Ansiklopedisi Cilt 9 içinde, (ss. 469-472), Ankara, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 26 Ocak 2023 tarihinde https://islamansiklopedisi.org.tr/diyarbakir#2-bugunku-diyarbakir adresine erişildi.
• Uluçam, A. (2007). Hasankeyf Tarihi ve Arkeolojik Sit Alanı Araştırma, Kazı ve Kurtarma Projesi 2006-2007 Çalışmaları, Ankara, Güneydoğu Anadolu Projesi Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı.
• Uluçam, A. (2021). Arkeolojik Kazılar Işığında Hasankeyf Cilt 1. İstanbul, Ege Yayınları.
• Urfalı Mateos (2000). Urfalı Mateos Vekâyi-nâmesi (952 -1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1137–1162). (H. Andreasyan, Çev.), Ankara, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Yıldırım, E (2012). II. Şapur’un 359 Yılındaki Amida Kent Kuşatmasında Roma ve Parth Ordularının Kullandıkları Silahlar, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 5/23, 455-475.
• Yıldız İ. (2019). El-Cezeri’nin Yaşadığı Artuklu Sarayı’nın Bilim Tarihi Açısından Önemi, Keşf-i Kadîmden Vaz’-ı Cedîde İslâm Bilim Tarihi ve Felsefesi, İstanbul, Divan Kitap, 545- 556.
• Yıldız, İ. & Öztürk, Ş. (2016). Diyarbakır Surları. Ankara, T.C. Diyarbakır Valiliği.
• Yıldız, M. Z., Haykır, M. & Erdem E. (2010). Cizre’nin Kentsel Gelişim Süreci. M. N. Doru (Ed.), Uluslararası Şırnak ve Çevresi Sempozyumu (14–16 Mayıs 2010) içinde (ss. 223-240), Ankara, Şırnak Üniversitesi Yayınları.
• Yücel, M. (2018). Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Pers Varlığı (M.S 224-651). Yayınlanmamış doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Zengin, B. (2001). Hasankeyf Tarihi ve Tarihi Eserleri, İstanbul, Samaha Turizm.
• Zosimus. The History of Count Zosimus, Sometime Advocate And Chancellor Of The Roman Empire. Translated From The Original Greek With The Notes Of The Oxford Edition, London, Publisher J. Davis.