Bozkır Barajı Havzasında Yer Alan Köylerde Bitki Adlarından Oluşan Yer Adları

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: Cumhuriyet’in 100. Yılı Özel Sayısı (100th Year of the Republic Special Issue), 77 - 105, 29.10.2023

Fatma Nur Ayhan

https://doi.org/10.47948/efad.1358977

Öz

Milletler tarih boyunca yaşadıkları yerlere ad vererek o yeri sahiplenmişlerdir. Duygularını, inançlarını, yaşayışlarını, deneyimlerini bu adlara aksettirmişlerdir. Milletler tarih sahnesinden çekilseler dahi kültürel kimlikleri yer adlarında ölümsüzleşmiştir. Bu çalışmada; Konya ilinin sınırları içinde inşa edilen Bozkır Barajı havzasındaki 16 köyde, Hadim ve Bozkır ilçe merkezlerinde bitki adlarından oluşan yer adları; kullanım sıklığı, işaret ettiği coğrafî nesne, anlam, işlev ve yapı bakımından incelenmiştir. Çalışmada kullanılan malzemeler derleme ve tarama yöntemleriyle elde edilmiş olup elde edilen veriler topografik haritalardan, belediyelere ait resmî kayıtlardan ve saha araştırması ile halk ağzından derlenmiştir. Göçebe bir hayat süren Türkler için bitkiler, temel besin kaynağıdır. Bitki adları ile yer adı oluşturma Türklerin doğaya verdikleri önemi gösterir. Konya, yüzölçümü bakımından Türkiye’nin en büyük şehridir. Tarıma elverişli, verimli topraklara sahiptir. Çalışma alanımız olan Bozkır ve Hadim ilçeleri, endemik bitkilerce zengin Orta Toroslar bölgesinde yer alır. Bu da bölgenin florasının zenginliğini ortaya koyar. Bozkır Barajı havzasındaki köylerde bitki adlarından oluşan 163 yer adı tespit edilmiştir. Bu adlarda 55 farklı bitki adıyla karşılaşılmıştır. Yer adlarının oluşumunda en çok kullanılan bitki adları; ardıç, kavak, söğüt, ceviz, elma, arpa, kiraz ve eriktir. Bu bitkilerin yörede en çok yetiştirilen bitkiler olduğu bilgisinden hareketle yer adlarından yöre halkının yaşam şekline, geçim kaynaklarına, yörenin iklim ve bitki örtüsüne dair çıkarım yapmak mümkündür. Bu çalışma kapsamında derlenen bitki adından oluşan yer adlarının büyük çoğunluğu Türkçedir. Ancak göç ve fetihler neticesinde Türkçenin fonetiğine uygun hâle getirilmiş Arapça, Farsça ve Ermenice kökenli yer adlarına da rastlanmıştır. Çalışma kapsamında derlenen bazı bitki adları yalnızca yöre halkı tarafından kullanılmakta ve ağızlarda yaşamaktadır. Sözlü kültüre ait bu verilerin dil bilimi ve yer adı bilimi başta olmak üzere halk bilimi, bitki bilimi, toplum bilimi vb. birçok alana katkı sağlayacağı düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Bitki Adları, Bozkır Barajı Havzası, Toponimi, Yer Adları

Place Names Composed of Plant Names in Villages Located in Bozkır Dam Basin

Öz

Throughout history, nations have asserted their ownership over particular areas by assigning names to the geographical locations they inhabit. These names are a reflection of their emotions, beliefs, lifestyles, and experiences. Even in the event of a nation's demise, its cultural identity remains indelibly preserved in the names of these places. In this study, we analysed the usage, geographical object, meaning, function, and structure of place names comprising of plant names in 16 villages of Bozkır Dam basin, Hadim and Bozkır district centres within Konya province. The data used in this study was gathered through compilation and scanning methods, and we compiled it from topographic maps, official municipal records, field research, and folklore. Plants serve as the primary source of sustenance for Turkish nomads. This area is replete with indigenous plants, thus attesting to the region's botanical diversity. Konya, the biggest Turkish city in terms of territorial expanse, possesses fertile soils conducive to agriculture. Our research pertains to Bozkır and Hadim districts, which are located in the Middle Taurus region. The use of flora-based toponyms highlights the significance that the Turkish population accords to nature. In the Bozkır Dam basin villages, a total of 163 place names containing plant-related terms were discovered. These names featured a variety of 55 distinct plant names. The most frequently appearing plant names found in place names were juniper, poplar, willow, walnut, apple, barley, cherry, and plum. Based on the given information, it is feasible to deduce the local people's livelihood, way of exisiting, the climate and vegetation of the region through the place names of the densely cultivated plants. Most of the place names, which compose of plant names, included in the study are in Turkish. Due to migrations and invasions, Turkish language has adopted numeros place names of Arabic, Persian and Armenian origin, which have been modified to fit Turkish phonetics. Some plant names, which have been included in this study, are exclusive to the local population and exist only in dialects. It is believed that these cultural observations will prove to be beneficial in several fields, including linguistics, place name studies, folklore, herbology and sociology.

Anahtar Kelimeler

Plant Names, Bozkır Dam Basin, Toponymy, Place

Kaynakça

• Alkayış, M. Fatih (2019). Türkiye Türkçesinde Bitki Adları. İstanbul, Hiperyayın.
• Arat, R. (1979). Kutadgu Bilig III Dizin, haz. O. Fikri Sertkaya, Kemal Eraslan, Nuri Yüce, İstanbul, TKAE.
• Aydın, E. (2011). Eski Türk Yazıtlarındaki Çıntan Igaç ‘Sandal Ağacı’ Üzerine, Bilig, (56), 25-32.
• Banarlı, N. (1976). Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, C.I, İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı Yayınları.
• Banguoğlu, T. (2015). Türkçenin Grameri. Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Baytop, T. (2007). Türkçe Bitki Adları Sözlüğü. Ankara, TDK Yayınları.
• Bozkır İlçe Raporu (2019). Mevlana Kalkınma Ajansı (MEVKA). Bozkır.
• Clauson, S. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkısh. Oxford at the Clarendon Press.
• Coşkun, F. (2014). Tarhananın tarihi ve Türkiye’de Tarhana Çeşitleri, Gıda Teknolojileri Elektronik Dergisi, 9(3), 69-79.
• Değerli, Z. Ş. (2021). Eski Anadolu Türkçesinde Bitki Adlarının Etimolojik İncelenmesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Erzurum.
• Demir, T.B. (2019). Sivas İli Bitki Kökenli Köy adları. Uluslararası Beşeri Bilimler ve Eğitim Dergisi, 5 (11), 411-424.
• Doğan, A., & Tuzlacı, E. (2015). Tunceli’nin bazı yöresel bitki adları. Avrasya Terim Dergisi, 3 (2), 23-33.
• Ercilasun, A. (2014). Divanü Lügati’t-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eren, H. & Akalın, Ş.H. (2020). Eren Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ergin, M. (2011). Orhun Abideleri (İnceleme). İstanbul, Boğaziçi Yayınları.
• Eyüboğlu, İ. Z. (1988). Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü. İstanbul, Sosyal Yayınları.
• Gülbetekin, M. (2017). Mekânın Hafızası Yer Adları. Ankara, Hitabevi Yayınları.
• Gülensoy, T. (2011). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülseren, C. (2001). Halk Dilinde Uşak’ta Bitki Adları ve Sağlık Deyişleri, Sosyal Bilimler Dergisi, 3 (2), 107-117.
• Güner, G. (2011). Dîvânü Lugâti’t-Türk’te Oğuzca Olarak Geçen Geşür “havuç” Kelimesinin Kökeni Üzerine Düşünceler. Turkish Studies Dergisi, (3), 835-840.
• Güner, İ. & Ertürk, M. (2004). Türkiye İl Merkezi Kent Adlarının Kaynakları Üzerine Bir Araştırma. Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (12), 39-62.
• Gürlek, M. (2011). ‘Alâ’im-İ Cerrâhîn’de Geçen Bitki Adları. Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (7), 123-145.
• Hadim, İlçe Raporu (2019), Mevlana Kalkınma Ajansı (MEVKA), Hadim.
• Kadmon, N. (1997). Golossaire de la Terminologie Toponymiqe. Paris.
• Kara, H. (2006). Konya–Hadim ve Taşkent Türk Devri Yapıları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Karadeniz, Y. (2017). Codex Cumanicus’ ta Bitki Adlari. Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 15 (01), 611-638.
• Karakurt, D. (2011). Türk Söylence Sözlüğü. (e-kitap.)
• Korkmaz, Z. (2014). Türkiye Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kuşdemir, A. G. A. (2017). Yerköy’de Bitki Adlarından Oluşan Yer Adları. Türklük Bilimi Araştırmaları, (41), 195-206.
• Küçüker, P. (2010). Lügat-i Müşkilât-ı Eczâ'da Türkçe Bitki Adları. Journal of International Social Research, 3 (11).
• Ögel, B. (1971). Türk Mitolojisi I. Cilt (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar), Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Önler, Z. (2004). XIV.-XV. Yüzyıl Tıp Metinlerinde Türkçe Bitki Adları, Kebikeç, (18), 273-301.
• Sak, İ. (1997). Osmanlı Döneminden Günümüze Hadim, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Konya.
• Sümer, F. (1995). Bozkır Tarihi Hakkında Bilgiler, Türk Dünyası Tarih Dergisi, Konya.
• Şenkardeş, İ. & Tuzlacı, E. (2016). Nevşehir'in güney ilçelerindeki bitkilerin yöresel adları. Avrasya Terim Dergisi, 4 (1), 29-39.
• Tuğluk, M. E. (2022). Türkiye Türkçesinde ve Türkiye Türkçesi Ağızlarında Renk Adlarıyla Oluşturulmuş Bitki Adları, Edebi Eleştiri Dergisi, (6), 269-296.
• Turan, O. (1984). Selçuklular Zamanında Türkiye Tarihi. İstanbul, Ötüken Neşriyat.
• Türk Dil Kurumu (2011). Türkçe Sözlük. Ankara, Türk Dil Kurumu.
• Uçar, Erdem (2013). Uygurca Altun Yaruk Sudur IX. Tegzinç, Diplomatik Neşîr Usûlüyle Yayını. Tercüme, Açıklamalar ve Dizin. İzmir, Dinozor Kitabevi.
• Uçar, İ. (2013). Türkiye Türkçesinde hayvan adlarından türetilmiş bitki adları. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, 2(1), 1-19.
• Uysal, İ. (2007). Adlar ve Ad Verme Geleneği Üzerine Bir Araştırma: Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Örneği, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (60), 687-704.
• Uysal, İ. N. & Coşkun, H. (2019). Renge Bağlı Yer Adları: Karaman/Sarıveliler Örneği. Belleten, (68), 205-225.
• Yakupoğlu, C. (2008). Kastamonu ve Çevresinde Meyve İle İlgili Yer Adları(13-15 Yüzyıllar). Turkish Studies, 420 - 451.
• Yaman Özer, S. (2017). Bozkır İlçesi Yatırımcı Rehberi. Bozkır, Bozkır Belediyesi Yayınları.
• Yaylağan, N. (2015). Argoda Bitki Adlari. Kesit Akademi Dergisi, (2), 73-85
• Yıldız, Y. (2021). Bitki Adlarında Eş Anlamlılık ve Ters Anlamlılık. Turkuaz Uluslararası Türk Dünyası Bilimsel Araştırmalar Dergisi, 2(1), 78-99.
• Yılmaz, M. (1996). Bozkır’ın Eskiçağ Tarihi. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, (100), 85-87.