Sumaki Höyük Neolitik Dönem Mimarisi: Mimari Plan, Yapı Malzemeleri ve Yerleşim Stratejisindeki Farklılaşmayı Anlamak

Yıl 2023, Cilt: 2 Sayı: 31, 1 - 22, 28.10.2023

Savaş Sarıaltun

https://doi.org/10.51493/egearkeoloji.1228972

Öz

Yukarı Mezopotamya Neolitik Dönem yerleşimlerinde sürdürülen yeni kazı ve araştırmalar bugüne kadar bildiklerimizden farklı veriler sunmuştur. Bu veriler Neolitik Dönem'e ilişkin eksik bilgilerimizi tamamlamakla birlikte düşünülenden farklı bir tablo ortaya koymaktadır. Böylece, Yakındoğu tarihöncesi arkeolojisinde ve özellikle Yukarı Mezopotamya'da, uzun süre kabul gören mimari deneyimler, yerleşim stratejisi ve soyal yapı gibi kavramların yeniden sorgulanması gerekliliği açığa çıkmıştır. Bu makale, Yukarı Mezopotamya dağ-ova geçiş bölgesindeki Son-PPNB - İlk Çanak Çömlekli Neolitik bir yerleşim yeri olan Sumaki Höyük’ün mimarisi ve yerleşim düzenindeki farklılaşmanın nedenselliklerini ortaya koymaktır. Ayrıca, bu çalışma Sumaki Höyük özelinde Neolitik Dönem insanlarının bilinçli veya bilinçsiz olarak doğal ortamı nasıl kullandığını, fiziki ya da sosyal ortamı hangi oranda şekillendirdiğini de tartışmaktadır. Ancak çalışmanın asıl amacı, GÖ 9000-8100 yılları arasında Yukarı Mezopotamya kültürel devinim sürecine dair tartışmalara Sumaki Höyük Neolitik yerleşmesi ve mimari verileriyle katılmaktır.

Anahtar Kelimeler

Yukarı Mezopotamya, Neolitik, Mimari, Sumaki Höyük, Yerleşim Stratejisi

THE NEOLITHIC ARCHITECTURE OF SUMAKİ HÖYÜK: UNDERSTANDING THE DIFFERENTIATION IN ARCHITECTURAL PLAN, CONSTRUCTION MATERIALS AND SETTLEMENT STRATEGY

Öz

Recent excavations and research in Neolithic sites in Upper Mesopotamia have yielded different data from what we know. These data complement our incomplete knowledge of the Neolithic Period and present another picture than previously thought. Thus, the long-accepted notions of architectural experimentation, settlement strategy and social structure in Near Eastern prehistoric archaeology, especially in Upper Mesopotamia, need to be re-examined. This article intends to demonstrate the causality of variation in architecture and settlement pattern of Sumaki Höyük, between Late-PPNB and Early Pottery Neolithic settlement in the Upper Mesopotamian mountain-plain transition zone. Furthermore, this study also discusses how Neolithic groups consciously or unconsciously utilized the natural environment and to what extent they shaped the physical or social environment in Sumaki Höyük. Hence, this study's primary purpose is to participate in the current discussions on the cultural dynamics of Upper Mesopotamia between 9000 and 8100 BC with the Neolithic settlement and architectural data of Sumaki Höyük.

Anahtar Kelimeler

Upper Mesopotamia, Neolithic, Architecture, Sumaki Höyük, SETTLEMENT STRATEGY

Kaynakça

• Adovasio, J. M. 1975. “The Textile and Basketry Impressions from Jarmo”, Paléorient, 3 (1), s. 223-230.
• Atalay, İ. 2002. Türkiye'nin Ekolojik Bölgeleri - Ecoregions of Turkey. T.C. Orman Bakanlığı Yayınları no 163, İzmir.
• Bar-Yosef, O., Meadow, R. ve Richard, H. 1995. The Origins of Agriculture in the Near East. İçinde Last Hunters, First Farmers. T. Price-A. Gebauer (eds.), s. 39-94. School of American Research Press.
• Benz, M., Coşkun, A., Hajdas, I., Deckers, K., Riehl, S., Weninger, B. ve Özkaya, V. 2012. “Methodological implications of new radiocarbon dates from the early Holocene site of Körtik Tepe, Southeast Anatolia”, Radiocarbon, 54 (3-4), s. 291-304.
• Braidwood, R. J. 1983. The Site of Jarmo and Its Architectural Remains. İçinde Prehistoric Archaeology Along the Zagros Flanks, (Vol. 105). L. S. Braidwood-R. J. Braidwood-B. Howe-C. A. Reed-P. J. Watson (eds.), s. 155-208. The University of Chicago Oriental Institute Publication, Chicago.
• Berger, J.F., Lespez L., Kuzucuoğlu, C., Glais, A., Hourani, F., Barra, A. ve Guilaine J. 2016. “Interactions between climate change and human activities during the early to mid-Holocene in the Eastern Mediterranean basins”, Climate of the Past, 12 (9), s.1847-1877.
• Caneva, I., Lemorini, C. ve Zampetti, D. 1998. Chipped Stones at Aceramic Çayönü: Technology, Activities, Traditions, Innovations. İçinde Light on Top of the Black Hill - Studies Presented to Halet Çambel. G. Arsebük-M. J. Mellink-W. Schirmer (eds.), s. 199-206. Ege Yayınları.
• Childe, G. 1998. Tarihte Neler Oldu. Çev. M. Tunçay ve A. Şenel, Alan Yayıncılık. Çambel, H. ve Braidwood, R. J. 1980. İstanbul ve Chicago Üniversitesi Güneydoğu Anadolu Tarih Öncesi Araştırmaları Karma Projesi:1963-1972 Çalışmalarına Toplu Bakış. İçinde Güneydoğu Tarihöncesi Araştırmaları I. H. Çambel-R. J. Braidwood (eds.), s. 1-64. İstanbul Üniversitesi yayınları 2589, İstanbul.
• Dede, Y. 1997. Aşıklı Höyük Kerpiç Yapılarının Korunması Üzerine Çalışmalar. Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Dirican, T. ve Akyol, A. A. 2019. “Anadolu’da Kerpiç Duvar Yapımı Yöntemlerine Ait Bir Derleme Çalışması”. Sanat ve Tasarım Dergisi, 23, s. 117-127.
• Doğan, U. 2005. “Holocene fluvial development of the Upper Tigris Valley (Southeastern Turkey) as documented by archaeological data”. Quaternary International, 129 (1), s. 75-86.
• Erdim, M. M. 1979. “Adıyaman’dan Bir Kerpiç Ev”, ODTÜ Mimarlık Fakültesi Dergisi, 5 (1), s. 69-77.
• Eriç, M. 1980. Kerpiç Eski Eserlerin Onarım ve Korunmasında bir Araştırma. Üçüncü Uluslararası Kerpiç Koruma Sempozyumu (ICOMOS-ICOM), Ankara, s. 79-84.
• Erim-Özdoğan, A. 2007. Çayönü. İçinde Anadolu'da Uygarlığın Doğuşu ve Avrupa’ya Yayılımı, Türkiye'de Neolitik Dönem, Yeni Kazılar-Yeni Bulgular, M. Özdoğan ve N. Başgelen (eds.), s. 57-97. Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Erim-Özdoğan, A. 2011. Çayönü. İçinde The Neolithic in Turkey - New Excavations and New Research, The Tigris Basin. M. Özdoğan-N. Başgelen-P. Kuniholm (eds.), s. 185-269. Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Erim-Özdoğan, A. ve Sarıaltun, S. 2018. Sumaki Höyük, Batman/Beşiri. Feriha Baş (ed.), İçinde Batman Müzesi Ilısu Barajı Kurtarma Kazıları. s.55-88 (Türkçe -İngilizce).
• Erim-Özdoğan, A. ve Yalman, N. 2004. Katkılı Kil Kaplar ve Çanak Çömlek. Çayönü Çanak Çömleksiz ve Çanak Çömlekli Neolitik Bulguları Üzerinden Bir Yorum”. TÜBA-AR, (7), s. 67-92. Esin, U. 2007. Anadolu Neolitiğine Başka Bir Bakış. İçinde Anadolu'da Uygarlığın Doğuşu ve Yayılımı, Türkiye'de Neolitik Dönem - Yeni Kazılar, Yeni Bulgular. M. Özdoğan ve N. Başgelen (eds.), s. XI-XII. Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Fleitmann D., Mudelsee M., Stephen S.J., Bradley E.S., Kramers J. ve Matter A. 2008. “Evidence for a widespread climatic anomaly at around 9.2 ka before present”, Paleoceanography, 23 (PA1102), s. 1-6.
• Flohr P., Fleitmann D., Matthews R., Matthews W. ve Black S. 2016. “Evidence of resilience to past climate change in Southwest Asia: Early farming communities and the 9.2 and 8.2 ka events”, Quaternary Science Reviews, 136, s. 23-39.
• Gebel, H. G. 2002. The Neolithic of the Near East. A. Hausleiter, Material Culture and Mental Spheres- International Symposium für Hans J. Nissen. S. Kerner -B. Müller-Neuhof (eds,), s. 313-324. Ugarit-Verlag.
• Kamp, K. 2000. “From Village to Tell: Household Ethnoarchaeology in Syria”, Near Eastern Archaeology, 63 (2), s. 84-93.
• Karaosmanoğlu, M. ve Yılmaz, M. İ. 2013. “The reflections from Altıntepe Fortress to present day”, The Journal of International Social Research, 6 (25), s. 275-282.
• Karul, N. 2011a. Addentum to Mezraa-Teleilat. İçinde The Neolithic in Turkey, New Excavations ve New Research, The Euphrates Basin, Vol. 2., M. Özdoğan-N. Başgelen-P. Kuniholm (eds.), s. 260-280. Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Karul, N. 2011b. Gusir Höyük. İçinde The Neolithic in Turkey - New Excavations and New Research, The Tigris Basin. M. Özdoğan-N. Başgelen-P. Kuniholm (eds,), s. 1-17. Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Kodowaki, S. 2012. “A Household Perspective towards the Pre-Pottery Neolithic to Late Neolithic Cultural Transformation in the Southern Levant”. Orient, 47, s. 3-28.
• Kömürcüoğlu, E. A. 1962. Yapı Malzemesi Olarak Kerpiç ve Kerpiç İnşaat Sistemleri. İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi yayınları, İstanbul.
• Kuijt, I. 2000. “People and Space in Early Agricultural Villages: Exploring Daily Lives, Community Size, and Architecture in the Late Pre-Pottery Neolithic”, Journal of Anthropological Archaeology, 19, s. 75-102.
• Lloyd, S., Safar, F. ve Braidwood, R.J. 1945. “Tell Hassuna Excavations by the Iraq Government Directorate General of Antiquities in 1943 and 1944”, Journal of Near Eastern Studies, 4 (4), s. 255-289.
• Matthews, R. 2000. The Early Prehistory of Mesopotamia 50.000 to 4500 BC (Subartu V). Brepol Publishers.
• Matthews, R. 2003. The Archaeology of Mesopotamia: Theories and Approaches. Routledge.
• Migowski C., Stein M., Prasad S., Negendank J. F. ve Agnon A. 2006. “Holocene Climate Variability and Cultural Evolution in the Near East from the Dead Sea Sedimentary Record”, Quaternary Research, 66, s. 421-431.
• Miyake, Y. 2007. 2005 Yılı Diyarbakır İli, Salat Camii Yanı Kazısı. 28. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt. 2, s. 283-294. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Miyake, Y. 2010. 2008 Yılı Diyarbakır İli, Salat Camii Yanı Kazısı. 31. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt. 2, s. 435-451. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Miyake, Y. 2011. Salat Cami Yanı - A Pottery Neolithic Site in the Tigris Valley. İçinde The Neolithic in Turkey-New Excavations and New Research, The Tigris Basin. M. Özdoğan-N. Başgelen-P. Kuniholm (eds.), s. 129-149. Arkeoloji ve Sanat Yayınları
• Miyake, Y. ve Tsuneki, A. 1996. “The Earliest Pottery Sequence of the Levant: New Data from Tell El-Kerkh 2, Northern Syria”, Paléorient, 22 (1), s. 109-123. Miyake, Y., Maeda, O., Tanno, K., Hongo, H. ve Gündem, C. Y. 2012. “New Excavations at Hasankeyf Höyük: A 10th Millennium cal. BC Site on the Upper Tigris, Southeast Anatolia”, Neo-Lithics, 12 (1), s. 3-7.
• Nicoll, K. 2009. “Landscape development within a young collision zone: implications for post-Tethyan evolution of the Upper Tigris River system in southeastern Turkey”, International Geology Review, 52 (4), s. 404-422.
• Nishiaki, Y. 2012. Excavations at Tell Seker al-Aheimar, Hassake, Eleventh Season, 2010. Chronique archéologique en Syrie - Excavation Reports of 2010-2011. s. 31-37. Press of the Ministry of Culture, Syria.
• Oates, D. 1990. “Innovations in mud-brick: decorative and structural techniques in ancient Mesopotamia”, World Archaeology, 21 (3), s. 388-406.
• Özbaşaran, M. 2013. “Orta Anadolu'nun Neolitikleşme Sürecinde Aşıklı”, Colloquium Anatolicum, XII, s. 1-14.
• Özdoğan, M. 1997. “Anatolia from the Last Glacial Maximum to the Holocene Climatic Optimum: Cultural Transformations and the Impact of the Environmental Setting”, Paléorient, 23 (2), s. 25-38.
• Özdoğan, M. 2007a. Bazı Genellemeler - Öngörüler. Anadolu'da Uygarlığın Doğuşu ve Avrupa’ya Yayılımı, Türkiye’de Neolitik Dönem, Yeni Kazılar-Yeni Bulgular. M. Özdoğan-N. Başgelen (eds.), s. 441-458. Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Özdoğan, M. 2007b. Mezraa-Teleilat. İçinde Anadolu'da Uygarlığın Doğuşu ve Avrupa’ya Yayılımı, Türkiye Neolitik Dönem, Yeni Kazılar-Yeni Bulgular. M. Özdoğan-N. Başgelen (eds.), s. 189-201. Arkeoloji ve Sanat Yayınları
• Özdoğan, M. ve Başgelen, N. 2007. Sunu: Türkiye’de Neolitik Dönem. Anadolu'da Uygarlığın Doğuşu ve Avrupa'ya Yayılımı, Türkiye’de Neolitik Dönem, Yeni Kazılar-Yeni Bulgular. M. Özdoğan-N. Başgelen (eds.), s. VII-IX. Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Özgen, N. ve Özçağlar, A. 2017. “Bismil İlçesinde Tarımsal Arazi Kullanımı ve Planlamaya Yönelik Kararlar”, Coğrafi Bilimler Dergisi, 15 (1), s. 77-107.
• Perello, B. 2015. Pisé or not pisé? Problème de définition des techniques traditionnelles de la construction en terre sur les sites archéologiques. ArchéOrient-Le Blog. 14 Mart 2021 tarihinde http://archeorient.hypotheses.org/4562 adresinden erişildi.
• Portillo, M., Kadowaki, S., Nishiaki, Y. ve Albert, R. M. 2014. “Early Neolithic household behavior at Tell Seker al-Aheimar, a comparison to ethnoarchaeological study of phytoliths and dung spherulites”, Journal of Archaeological Science, 42, s. 107-118.
• Renfrew, C. ve Bahn, P. 2008. Archaeology: Theories, Methods and Practice. Thames and Hudson.
• Rollefson, G.O. 1989. “The Aceramic Neolithic of the Southern Levant: The View from Ain Ghazal”, Paléorient, 15 (1), s. 135-140.
• Rosenberg, M. 2011a. Hallan Çemi. İçinde The Neolithic in Turkey- New Excavations and New Research, The Tigris Basin. M. Özdoğan-N. Başgelen-P. Kuniholm (eds.), s. 61-78. Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Rosenberg, M. 2011b. Demirköy. İçinde The Neolithic in Turkey- New Excavations and New Research, The Tigris Basin. M. Özdoğan-N. Başgelen-P. Kuniholm (eds.), s. 79-87. Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Sarıaltun, S. 2019. The Neolithic Architectural Structures and Cultural Landscape of Sumaki Höyük. Doktor tezi, Paris Nanterre University Ecole Doctorale (ED 395).
• Stordeur, D. 2000. Un îlot sédentaire dans la steppe de Palmyre. El Kowm 2. Une île dans le désert. La fin du Néolithique précéramique dans la steppe syrienne. D. Stordeur (ed.), s. 301-310. CNRS Editions.
• Tsuneki, A. 2003. Site, Stratigraphy and Structures. Archaeology of the Rouj Basin. A Regional Study of the Transition from Village to City in Northwest Syria, (Vol. 1). T. Iwasaki ve A. Tsuneki (eds.), s. 43-55. University of Tsukuba, Department of Archaeology Institute of History and Anthropology.
• Tuztaş, U. ve Çobancaoğlu, T. 2006. “Anadolu’da Kerpicin Kullanım Geleneği ve Kerpiç Konut Yapım Sistemlerinin Karşılaştırılması”, MSGSÜ Tasarım & Kuram Dergisi 5, s. 95-104.
• Türkcan, A.U. 2010. Barınaktan Tapınağa: Yukarı Mezopotamya Neolitik Dönem Tapınak Yapıları ve Gelişimi. İçinde Güneydoğu Anadolu Araştırmaları Sempozyumu Bildiri Kitabı. D. B. Erciyas (ed.), s. 9-36. Ege Yayınları.
• Verhoeven, M. 2000. “Architecture from the 1999 Excavations at Tell Sabi Abyad II, Syria”, Neo-Lithics, 2-3/00, s. 8-10.
• Verhoeven, M. 2002. “Transformations of society: the changing role of ritual and symbolism in the PPNB and the PN in the Levant, Syria and south-east Anatolia”, Paléorient, 28 (1), s. 5-13.
• Voigt, M. M. 1983. Hajji Firuz Tepe, Iran: The Neolithic Settlement, R. H. Dyson (ed), University of Pennsylvania.
• Watkins, T. 2011. “Opening the door, pointing the way”, Paléorient, 37 (1), s. 29-38.
• Weiss, H. 2000. Beyond the younger Dryas-Collapse as adaptation to abrupt climate change in ancient West Asia and the Eastern Mediterranean. İçinde Confronting Natural Diaster: Engaging the Past to Understand the Future. G. Bawden ve M. R. Reycraft (eds.). s. 75-98. University of New Mexico Press, Albuquerque.
• Wright, G.A. 1992. “Origins of Food Production in Southwestern Asia: A Survey of Ideas”, Current Anthropology, 33 (1), s. 109-139.
• Yeşilova, Ç. ve Helvacı, C. 2011. “Batman-Siirt Kuzeyi Stratigrafisi ve Sedimantolojisi, Türkiye”, TPJD Bülteni, 23 (2), s. 7-50.