Religion-State Relations and Discussions on Secularism in Kyrgyzstan

Yıl 2022, , 487 - 514, 28.12.2022

Altynbek Joldoshov

https://doi.org/10.32449/egetdid.1171626

Öz

Kırgızistan’da Din-Devlet İlişkileri ve Laiklik Tartışmaları

Öz

Kırgızistan’da bağımsızlığından itibaren diğer Orta Asya Cumhuriyetlerinden daha farklı bir siyasal ve toplumsal dönüşüm süreci yaşanmıştır. Bu sürecin yansıması dini alanda da görülmektedir. Kırgızistan’daki dini alan gün geçtikçe farklılaşmakta, çeşitlenmekte ve dinamik bir süreci yansıtmaktadır. Böylece farklılaşan ve çeşitlenen dinamik süreç Kırgızistan’da din-devlet ilişkilerine de yansımaktadır. Diğer Orta Asya Cumhuriyetlerinden farklı olarak Kırgızistan’da devlet daha ziyade “pasif laiklik” anlayışını sürdürmeye yönelmektedir. Bu çalışmada öncelikle “sekülerlik” ve “laiklik” kavramları üzerindeki tartışmalar analiz edilecek; daha sonra günümüz devletlerinin din-devlet ilişkileri değerlendirilerek, laik devletlerin uyguladığı laiklik anlayışları ele alınacaktır. Ardından post-Sovyet Orta Asya Cumhuriyetlerinin siyasal rejimleri laiklik bağlamında incelenecek ve Kırgızistan’ın dini alandaki farklılıkları vurgulanacaktır. Son olarak Kırgızistan’da din-devlet ilişkileri analiz edilecek ve bu bağlamda Kırgızistan’daki laiklik tartışmaları değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Din-Devlet İlişkileri, Dışlayıcı Laiklik, Pasif Laiklik, Kırgızistan, Sekülerlik

Kaynakça

• Anderson, John (2002). Social, Political, and Institutional Constraints on Religious Pluralism in Central Asia, Journal of Contemporary Religion, 17:2, 181-196.
• Başdemir, Hasan Y. (2009). “Optimum Değerler Olarak Laiklik ve Din Özgürlüğü”, Liberal Düşünce, Cilt 14, Sayı: 55, Yaz, ss.: 23-40.
• Bezci, Bünyamin (2015). “Sekülerizm ve Laikliği Demokrasi Bağlamında Tartışmak”, Uluslararası Politik Araştırmalar Dergisi, Yıl:1, Cilt:1, Sayı:2, ss.1-11.
• Bleck, Jaimie & Igor Logvinenko (2018). “Weak states and uneven pluralism: lessons from Mali and Kyrgyzstan”, Democratization, 25:5, 804-823.
• Casanova, Jose (2006). Rethinking Secularisation: A Global Comparative Perspective. The Hedgehog Reviev, 8: 1-2, pp.7-22.
• Charles, Robia (2013). Secular Regimes and State Engagement with Religion in post-Soviet Eurasia, Unpublished Ph.D. dissertation, University of California, Berkeley.
• Djuraev, Emil (30.09.2018). Religious and Secular Radicalism in Kyrgyz Society, https://cabar.asia/en/religious-and-secular-radicalism-in-kyrgyz-society/, (18.05.2022).
• Diamond, Larry (2002). “Thinking about Hybrid Regimes”, Journal of Democracy, Vol.13(2), p.21-35.
• Alkan, Haluk (2012). “Türk Cumhuriyetlerinde Siyasal Kurumsallaşma Süreci: Geçen Yirmi Yılın Bir Bilançosu”, Bilig, Sayı 61, ss:1-30.
• Emne üçün islam cana pravoslav Hristiyan dini? (Neden İslam ve Ortodoks Hristiyan Dini?), https://kyrgyz.news/?p=10377, (09.05.2022).
• Erdoğan, Mustafa (1995). “Sekülerizm, Lâiklik ve Din”, İslâmî Araştırmalar, Cilt: 8, Sayı: 3-4, Yaz-Güz Dönemi, ss. 179-194.
• Ertit, Volkan (2014). “Birbirinin Yerine Kullanılan İki Farklı Kavram: Sekülerleşme ve Laiklik”, Akademik İncelemeler Dergisi, Cilt: 9, Sayı: 1, ss. 103-124.
• Engvall, Johan (2020). Religion and the Secular State in Kyrgyzstan, Central Asia-Caucasus Institute & Silk Road Studies Program, Silk Road Paper, Printed in Lithuania, https://www.silkroadstudies.org/resources/Religion_and_the_Secular_State_in_Kyrgyzstan_-_Johan_Engvall_-_10.06.20_-_FINAL_wCover.pdf, (13.04.2022).
• Fareed, Zakaria (1997). “The Rise of Illiberal Democracy”, Foreign Affairs, vol 76, no. 6, pp.22-43.
• Gosudarstvennaya komissiya po delam religiy Kırgızskoy Respubliki (Kırgız Cumhuriyeti Devlet Din İşleri Komisyonu) (2016). “Vliyanie religoznogo faktora na sotsialno-politiçeskuyu situatsiyu v Kırgızskoy Respublike (Kırgız Cumhuriyeti’nin Sosyo-Politik Durumu Üzerinde Dini Faktörünün Etkisi)” Bişkek: OsOO “Triada Print”.
• Gunn, T. Jeremy (2004), Religious Freedom and Laicite: A Comparison of the United States and France, BYU L. Rev. 419.
• Hamilton, Malcolm (2014). “Sekülerleşme var mı yok mu?” Sosyoloji -Başlangıç Okumaları, Ed.: Anthony Giddens, İngilizceden Çev: Günseli Altaylar. İstanbul: Say Yayınları, ss.455-464.
• Huntington, Samuel P. (1991). The Third Wave: Democratization in the Late Twentieth Century, Norman, University of Oklahoma Press,
• Huntington, Samuel P. (1993). Üçüncü Dalga: Yirminci Yüzyıl Sonlarında Demokratlaşma, (Çev.: Ergun Özbudun), Ankara, Türk Demokrasi Vakfı Yayınları.
• International Alert (2020). “Constructive Dialogues on Religion and Democracy” project – Second Compilation of Researches, Bishkek 2020. https://www.international-alert.org/wp-content/uploads/2021/10/Kyrgyzstan_ConstructiveDialogues_Vol2_EN_2019.pdf, (08.05.2021).
• International Crisis Group (2016) Kyrgyzstan: State Fragility and Radicalisation, Crisis Group. Europe and Central Asia Briefing, No 83.
• “İslam azırkı svettik mamlekette” el aralık konferentsiyasının bayandamalar cıynagı ( “Modern Laik Devlette İslam” Uluslararası Konferansı Bildiriler Kitabı) Bişkek: 28-29 Eylül 2017. http://religion.gov.kg/storage/uploads/file/0a72f749cee4adac74b5875a66779d6de36ad909.pdf, (09.05.2022).
• “İslam azırkı svettik mamlekette” II-el aralık konferentsiyasının bayandamalar cıynagı ( II. “Modern Laik Devlette İslam” Uluslararası Konferansı Bildiriler Kitabı) Bişkek: 15-16 Kasım 2018. http://religion.gov.kg/storage/uploads/file/2018.pdf, (09.05.2022).
• Kalmatov, Ruslan (19.10.2016), Ala-Buka: markum ayaldı üçüncü iret çerge berişti (Ala-Buka: Rahmetli Kadını Üç Defa Defnettiler), https://www.azattyk.org/a/kyrgyzstan_ala_buka_funeral/28062244.html, (09.05.2022).
• Karaman, Ömer Faruk (2022). Soğuk Savaş Sonrası Dönemde Ortaya Çıkan Rejim Modelleri Kapsamında Kırgızistan’ın İncelenmesi, Reforma, Volume 4, Issue 92, 6–18.
• Kırgız Respublikasının Konstitutsiyası (Kırgız Cumhuriyeti Anayasası) bkz. http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ky-kg/112213?cl=ky-kg, (04.05.2022).
• “Kırgızistan musulmandarının din başkarmalığı” (Kırgızistan Müslümanları Dini İdaresi), resmî websaytı https://muftiyat.kg/%d0%bc%d1%83%d1%84%d1%82%d0%b8%d1%8f%d1%82%d1%82%d1%8b%d0%bd-%d1%82%d0%b0%d1%80%d1%8b%d1%85%d1%8b/, (10.05.2022).
• Komissiyanın Negizdeliş Tarıhı, (Komisyonun Kuruluş Tarihi) http://religion.gov.kg/ky/comission/history, (04.04.2021).
• Kozukulov, Timur (2015). “Kırgızistan’da Dini Kurumsallaşma ve Toplum”, Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1/1, ss. 177-209.
• Kozukulov, Timur (2017). “Kırgızistan’da Devletin Din Siyaseti”, Akademik Hassasiyetler, 4 (7), 85-104.
• Kozukulov, Timur (2020). “Bağımsızlık Öncesi ve Sonrası Kırgız Toplumunda Din ve Dini Kurumlar Üzerine Bir Analiz”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 19/1, ss. 173-206.
• Kuru, Ahmet T. (2007). Passive and Assertive Secularism: Historical Conditions, Ideological Struggles, and State Policies toward Religion. World Politics, 59(4), 568–594:
• Kuru, Ahmet T (2009), Secularism and State Policies Toward Religion: The United States, France And Turkey, Cambridge: Cambridge University Press.
• Kuru, Ahmet T. (2011), Pasif ve Dışlayıcı Laiklik- ABD, Fransa ve Türkiye, İngilizceden Çev: Eylem Çağdaş Babaoğlu, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları 364.
• Kuru, Ahmet T. & Alfred Stepan (2012). “Laicité as an “Ideal Type” and a Continuum: Comparing Turkey, France and Senegal”, A.T. Kuru, A. Stepan (Eds.), Democracy, Islam & Secularism in Turkey, New York: Columbia University Press. pp.95-121.
• Kuru, Ahmet T. & Alfred Stepan (2013). “Bir ‘İdeal Tip’ ve Skala Olarak Laiklik: Türkiye, Fransa ve Senegal Karşılaştırması”, Türkiye’de Demokrasi, İslâm ve Laiklik, Der: Ahmet T. Kuru ve Alfred Stepan, Çev: Çeviren Hande Tatoğlu, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları 420, ss. 91-114.
• Kuru, Ahmet T. (2014). “Authoritarianism and democracy in Muslim countries: rentier states and regional diffusion.” Political Science Quarterly, vol. 129, no. 3, pp. 399-427.
• Levy, David (2018). “The impulse to orthodoxy: why illiberal democracies treat religious pluralism as a threat”, Religion, State & Society, 46:3, 243-265.
• Lewis, David G. (2022). “Vrieties of Authoritarianism in Central Asia”, Routledge Handbook of Contemporary Central Asia, Ed., Rico Isaacs and Erica Marat, New York: Routledge. pp. 73-86.
• Mahoney, Jon (2017). “The politics of religious freedom: Liberalism and toleration in Muslim-majority states”, Philosophy and Social Criticism 43 (6):551-570.
• Martin, Bernice (2009). “Çok Dinli Toplumlarda Din Özgürlüğünün Laik Sistemlerce Güvenceye Alınmasının Koşulları ve Zorlukları”, Din ve Demokrasi, Ed: Gülnur Elçik, Çev: Metin Susan, İstanbul: Sena Ofset. ss. 124-134.
• Nadjibulla, Farangiz (02.02.2021). Novıy “Nur”. Polemika vokrug pervoy “islamskoy” partii v Kırgızstane, (Yeni “Nur”. Kırgızistan’daki İlk “İslami” Parti Tartışma Yarattı), https://rus.azattyq.org/a/kyrgyzstan-s-first-islamic-party-sparks-controversy/31081487.html, (09.05.2022).
• Omorov, Akcol (2020). “Kırgızstandın sayasatında islam (Kırgızistan Siyasetinde İslam)”, http://religion.gov.kg/storage/uploads/file/9897f927885fe5494c60379ff5440fe9db784c0e.pdf, (09.05.2022).
• Peyrouse, Sébastien (2021). “Central Asia’s Contemporary (Post-Soviet) Religious Landscape: A ‘De-Secularization’ in the Making?” European Handbook of Central Asıan Studies: History, Politics, and Societies, (Ed: Jeroen Van den Bosch, Adrien Fauve, Bruno De Cordier), Stuttgart: Ibiden Verlag, 247-289.
• Sagındık Kızı, Venera (02.12.2018) “Din caatında korkunuçtar bosogobuzda turat” (Din Alanda Tehlikeler Önümüzde Bekliyor) https://www.azattyk.org/a/kyrgyzstan_religion_dangers_reform/29632295.html, (08.05.2022).
• Sewell, Elizabeth A. (2009). “Dini çoğulculuk, Demokrasi ve Uluslararası İnsan Hakları Norumları”, Din ve Demokrasi, Ed: Gülnur Elçik, Çev: Metin Susan, İstanbul: Sena Ofset. ss. 117-123.
• Sıdıkov, Osmon (1990), Tarıh Kırgız Şadmaniya: Kırgız Sancırası, (Şadman Kırgız Tarıhı: Kırgız Şeceresi) Frunze: Kırgızstan, 1990).
• Soltonoev, Baytur (2003), Kırgız Tarıhı, (Kırgız Tarihi). Bişkek: Arhi İnnovatsiyalık Borboru.
• Şambetov, Toktosun (02.05.2022). Caparov din menen salttı karşı koyboogo çakırdı (Caparov Din ile Geleneği Karşı Karşıya Getirmemeyi Tembihledi), https://www.azattyk.org/a/31830545.html, (09.05.2022).
• Thibault, Hélène (2015). “The Soviet Secularization Project in Central Asia: Accommodation and Institutional Legacies”. Eurostudia, 10(1), 11–31.
• Timur, Taner (2017). “Laiklik”, Siyaset Bilimi: Kavramlar, İdeolojiler, Disiplinler Arası İlişkiler. Ed: Gökan Atılgan ve E. Atila Aytekin, İstanbul: Yordam Kitap, ss.171-186.
• Yaman, Ali (2007). “Sovyet Siyasi Tarihinde İslam ve Ateizm Mücadelesi: Sovyet Dönemi Kazak, Özbek ve Kırgız Ateizm Literatürünün Analizi”, Bilgi Bellek, Yıl: 4, No: 8, ss. 77-96.
• http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/891?cl=ru-ru, (04.05.2022).
• http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/68294, (04.05.2022).
• http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ky-kg/21186, (10.05.2022).
• http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/430711, (04.05.2022).
• http://religion.gov.kg/ky/religion_organization/registered/all, (04.05.2022).
• http://religion.gov.kg/ky/religion_organization/registered/muslim, (19.05.2022).
• https://freedomhouse.org/countries/nations-transit/scores, (04.05.2022).
• https://www.britannica.com/topic/secularism, (25.04.2022).
• https://www.larousse.fr/dictionnaires/francais/la%c3%afcit%c3%a9/45938, (25.04.2022).