Eski Uygur Çatiklerinde “Zaman” Kavramı

Yıl 2019, Cilt: 19 Sayı: 1, 87 - 115, 30.06.2019

Berker Keskin

Öz

Zaman, geçmiş ve gelecek ile birlikte bunlar arasında
kalan tüm anları kapsayan bir kavram olarak oldukça büyük bir öneme sahiptir.
Ancak zaman sayesinde, zamana göre durum ve olaylar değer kazanmakta ve bu
sayede bilinmekte, kaydedilmektedir.  Bu
çalışmanın amacı, zamanı eksiksiz bir biçimde tanımlamak değil aksine kavramın
belirli bir alan üzerinde hangi şekillerde ifade edildiğini ortaya koyarak bir
anlamda kavram alanını oluşturabilmektir. Anılan belirli alan ise Eski Uygur
Türkçesi döneminden kalan çatiklerdir. Bu küçük eserlerin seçilmesinin temel
sebebi dilinin sade, dolayısıyla halkın konuşup düşündüğü ve yazdığı dil
olmasıdır. Diğer bir sebep ise çatiklerin form olarak tıpkı masallar gibi
muhayyel bir zamanda geçmesi dolayısıyla kavram hakkında daha geniş bir alan
oluşturulabileceğinin düşünülmesidir. Çalışmanın giriş kısmında zaman kavramı
hakkında genel bazı bilgiler verildikten sonra Eski Uygurlarda edebî bir tür
olarak çatikler ve Budizm’de zaman kavramı hakkında ana hatlarıyla bilgi
verilecektir. Son olarak çatiklerde zaman kavramının hangi şekillerde ifade edildiği
üzerinde durulacak ve kavramlar örneklerle birlikte sunulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Eski Türkçe, Eski Uygur Türkçesi, çatik, zaman, kavram alanı

“Time” Concept in Old Uighur Jātakas

Öz

Time has a great importance together with
past, future and all moments between them as a concept. The aim of this study
is not to define the concept of time in a complete way. Rather thema is to
question its presence on a particular area. In other words, our aim is to
reveal the conceptual field of time. Expressed particular area is jātakas which
belong to the Old Uighur Turkish. The reason of selection of these little
studies is that possessing plain language which people think, speak and write. Another
reason is that as a form, jātakas are very smilar to legends. Both of them use
an imaginary time in their atmosphere. In the introduction part is given
general information about time. Later respectively discussed jātaka as a
literary genre in Old Uighur literature and time concept in Buddhism. Lastly,
dwelled on the ways in which time concept is expressed.

Anahtar Kelimeler

Old Turkic, Old Uighur Turkic, jātaka, time, conceptual field

Kaynakça

• GULCALI, Zemire. Eski Uygurca Altun Yaruk Sudur’dan “Aç Bars” Hikâyesi. Ankara: TDK, 2013.
• ÇETİN, Engin. Altun Yaruk Yedinci Kitap. Adana: Karahan, 2012.
• BAZIN, Louis. Eski Türk Dünyasında Kronoloji Yöntemleri. Çev. Vedat KÖKEN. Ankara: TDK, 2011.
• ZIEME, Peter. Buddhistische Stabreimdichtungen der Uiguren. BTT XIII. Berlin: Akademie, 1985.
• CİN, Ş. Recai. Kavramlar Dizini. İki Cilt. Ankara: TDK, 1971.
• CLAUSON, Sir Gerard. An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth-Century Turkish. Oxford: Clarendon, 1972.
• ÇETİN, Engin. “Orhon Yazıtlarında ‘İtaat’ Kavramı”. Turkish Studies. Volume 4/8 Fall 2009, s. 825-837.
• WILKENS, Jens. Buddhistische Erzählungen aus dem alten Zentralasien. Edition der altuigurischen Daśakarmapathāvadānamālā. BTT XXXVII. Turnhout: Brepols, 2016.
• EDGERTON, Franklin. Buddhist Hybrid Sanskrit Grammar and Dictionary. Volume II: Dictionary. 6. Baskı. Delhi: Motilal Banarsidass, 1993.
• ELMALI, Murat. Daśakarmapathāvadānamālā (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin). Ankara: TDK, 2016.
• ELVERSKOG, Johan. Uygur Buddhist Literature. Turnhout: Brepols, 1997.
• GABAIN, Annemarie von. “Die Alttürkische Literatur”, PhTF II. Wiesbaden: Franz Steiner, 1964, s. 211-243.
• HEIDEGGER, Martin. Varlık ve Zaman. Çev. Aziz YARDIMLI. İstanbul: İdea, 2004.
• HAMILTON, James Russell. Budacı İyi ve Kötü Kalpli Prens Masalının Uygurcası. Çev. Ece KORKUT, İsmet BİRKAN. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 11. Ankara: Simurg, 1998.
• KLYAŞTORNY, Sergey Grigoryeviç. “Eski Türk Yazıtlarında Zaman ve Mekân Kavramı”. Çev. Deniz KARADENİZ. Dil Araştırmaları. Güz 2015/17, s. 247-251.
• LAUT, Jens Peter. “Zwei Fragmente eines Höllenkapitels der uigurischen Daśakarmapathāvadānamālā”. UAJb N.F. Cilt: 4, 1984, s. 118-133.
• LING, T.O. A Dictionary of Buddhism. New York: Charles Scribner’s Sons, 1972.
• MÜLLER, F.W.K.-A. von GABAIN. Uygurca Üç Hikâye. Çev. S. HİMRAN. İstanbul: İbrahim Horoz, 1946.
• ÖLMEZ, Mehmet. “Burkancı (Budist) ve Manici (Maniheist) Türk Edebî Çevreleri-Nesir”. Türk Dünyası Edebiyat Tarihi. Cilt: 4. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, 2004, s. 129-135.
• ÖLMEZ, Mehmet. Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları, Metin-Çeviri-Sözlük. 2. Baskı. Ankara: BilgeSu, 2013.
• RHYS DAVIDS, T. W. Buddhist India. 3. Baskı. Londra: T. Fisher Unwin, New York: G. P. Putnam’s Sons, 1911.
• ROSPATT, Alexander von. The Buddhist Doctrine of Momentariness. Stuttgart: Franz Steiner, 1995.
• RUDOLF, Helga. “‘Once Upon a Time when Brahmadatta Reigned in Benares’ Reflections on the Jataka Tales with Special Attention to the Portrayal of Women”. Religiologiques. 23, Spring, 2001, s. 193-202.
• SAYBAŞILI, Sevgi. Zaman Algısı ve Romana Yansıması. Yeditepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Karşılaştırmalı Edebiyat Yüksek Lisans Programı (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul, 2008.
• SOOTHILL, William Edward-Lewis HODOUS. A Dictionary of Chinese Buddhist Terms: with Sanskrit and English Equivalents and a Sanskrit-Pali Index. Londra: Kegan Paul Trench Trubner, 1937.
• ŞEN, Serkan. Eski Uygur Türkçesinde İkilemeler. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Samsun, 2002.
• TEZCAN, Semih. “En Eski Türk Dili ve Yazını”. Bilim Kültür ve Öğretim Dili Olarak Türkçe. 3. Baskı. Ankara: TTK, 2001, s. 271-323.
• U IV = MÜLLER, F.W.K.-A. von GABAIN. Uigurica IV. Berlin: Verlag der Akademie der Wissenschaften in Komission bei Walter de Gruyer U. Co., 1931.
• RÖHRBORN, Klaus. Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien -Neubearbeitung-. II. Nomina-Pronomina-Partikeln. Band 1: a-asvık. Stuttgart: Franz Steiner, 2010.
• RÖHRBORN, Klaus. Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien -Neubearbeitung-. II. Nomina-Pronomina-Partikeln. Band 2: aš-äžük. Stuttgart: Franz Steiner, 2010.
• YILMAZ, Hüseyin. Budist Metafiziği. Ankara: Hece, 2007.