DEDE KORKUT KİTABI HAKKINDA İRAN’DA YAYIMLANAN ÇALIŞMALAR ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Yıl 2019, Cilt: 19 Sayı: 2, 403 - 419, 20.12.2019

Fazıl Özdamar

Öz

Barındırdığı Türk nüfusu ve
kültürü bakımından tarihte olduğu gibi günümüzde de Türk Dünyası’nın önemli
bölgelerinden biri olan İran, son yüzyılda çeşitli siyasi değişimlerin
yaşandığı bir bölge olmuştur. Bu siyasi değişimler, İran’da yaşayan diğer
halklarda olduğu gibi Türkleri de sosyal, siyasi, kültürel, dinî vb. birçok
alanda etkilemiştir. Bunların sonucunda Türkçe eğitim ve öğretim ile Türkçe
yayın ve kültürel faaliyetler gibi alanlarda da yasaklar yaşanmasına sebep
olmuştur. 1979 yılında yapılan İran İslam Devrimi ile bu yasakların bir kısmı
kaldırılmıştır. Özellikle Türkçe yayın yasağının denetimli olarak serbest
bırakılması sonucunda söz konusu tarihten günümüze kadar diğer pek çok eser
yanında Dede Korkut Kitabı hakkında birçok Türkçe kitap ve dergi yayımlanmış ve
yayımlanmaya devam etmektedir. Ancak ilk yıllarda Türklere verilen bu kültürel
hak ve yayın serbestliği, günümüzde yerini yeniden kısmî yasaklara bırakmıştır.

Türk Dünyası’nda önemli destan
metinlerini içeren Dede Korkut Kitabı ile ilgili yayınlar, İran’da HŞ 1355 (M
1976) yılında Farsça çeviriler ile yapılmaya başlanmıştır. 1979 İran İslam
Devrimi’nden sonra, daha önce var olan yasağın denetimli olarak kaldırılması
ile söz konusu kitap hakkında yapılan çalışmalar artmış ve günümüze doğru her
geçen yıl artmış ve çoğunluğu Türkçe olan birçok inceleme ve çeviri çalışmaları
ile söz konusu kitaptaki anlatmaların çeşitli türlerde yeniden yaratıldığı
çalışmalar yayımlanmıştır.

Bu makalede; Dede Korkut Kitabı
hakkında İran’da özgün olarak yapılan metin çalışmaları, inceleme çalışmalar ve
yeniden yaratılan metinler ile söz konusu kitap hakkında diğer ülkelerde
yayımlanmış kitapların çevirileri ve aktarmaları üzerine bir değerlendirme
yapılmıştır. Makalede ilk olarak incelemeye dâhil edilecek çalışmaların hangi
yıllarda başladığı ve arttığı; hangi dillerde, şehirlerde ve tarihlerde
yayımlandığı ve hangi yönleri ile inceleme konusu edildiği tartışılmıştır. Ardından
Dede Korkut adı ile yapılan ilk kültürel faaliyet, yayımlanan ilk dergi ve
yayınlanan ilk filmler kısaca tanıtılmış ve “Dede Korkut Kitabı’nın Tanıtımı ve
Öğretimi Kursları” hakkında bilgi verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Dede Korkut Kitabı, İran Türkleri, İran, Türkçe Yayım, Farsça Yayım

A Review over Studies about the Book of Dede Korkut in Iran

Öz

As an important
region for Turkic World due to Turkish population and culture it harbors both
in the past and present, Iran is a region where important political changes
occured in the last century. These political changes effected Turks live
through prohibitions in social, political, cultural, religious fields just like other
ethnic groups living in Iran. As a result of this some
prohibitions occurred in education and broadcasting in Turkish and cultural
activities. Some of these prohibitions were abolished with Iranian İslamic
Revolution which occured in 1979. Especially from the liberation of
broadcasting in Turkish under supervision to today, many books and magazines
about the Book of Dede Korkut, besides many other works, were published and
continued to publish in Turkish. However, the cultural right and publishing
freedom given to Turks in the first years now has given place to partial
prohibitions in our day.

Studies about the
Book of Dede Korkut which includes important epic texts in Turkic World were
started with Farsi translations in 1355 HS (Iranian calendar) in Iran. With
1979 Iranian Islamic Revolution and liberation of prohibition that has been
preexisted under supervision, the studies about the aforementioned book
increased with every year until today and many reviews, translation studies in
Turkish, and the works which have re-generation of narration were published.

In this article, it
is discussed about genuine text studies and scientific studies and re-generated
texts about the Book of Dede Korkut in Iran, and borrowings and translations of
books about the aforementioned book which were published in other countries.
First of all, the studies were discussed in terms of the inception of their
dates and their augmentation, at what date and which city they were published,
which languages they were translated, and which aspects dealt with as a matter
of study were discussed. Then, the first cultural activity, published magazine
and aired movies have been introduced briefly and the knowledge about “The Introducing
and Teaching Courses of the Book of Dede Korkut” have been given.

Anahtar Kelimeler

Book of Dede Korkut, Iranian Turks, Iran, Publish a Book in Turkish, Publish a Book in Persian

Kaynakça

• Akpınar, Yavuz. “Bulut Karaçorlu Sehend ve Bazı Şiirleri”, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Dergisi. S. 13, s. 379-399, Erzurum, 1985.
• Dayı, Özkan. “İran’da Yapılan Dede Korkut Çalışmaları”, Salur Kazan’ın Yedi Başlı Ejderhayı Öldürmesi”, Dünya Kültür Mirası Dede Korkut Uluslararası Sempozyumu (25-27 Nisan 2019/Bayburt) Bildiri Kitabı. Bayburt: Bayburt Üniversitesi Yay., s. 317-328, 2019.
• Ekici, Metin. “Destan Araştırma ve İncelemelerinde Kullanılan Bazı Terimler Hakkında -I-”, Millî Folklor Dergisi. S. 53, s. 27-33, 2002a.
• ---------------. “Destan Araştırma ve İncelemelerinde Kullanılan Bazı Terimler Hakkında -II-”, Millî Folklor Dergisi. S. 54, s. 11-18, 2002b.
• ---------------. “Yeni Bir Dede Korkut Boyu: Salur Kazan’ın Yedi Başlı Ejderhayı Öldürmesi”, Dünya Kültür Mirası Dede Korkut Uluslararası Sempozyumu (25-27 Nisan 2019/Bayburt) Bildiri Kitabı. Bayburt: Bayburt Üniversitesi Yay., s. 41-51, 2019.
• Feyzullahî Vahid, Hüseyin. Âşık Mikayıl Azaflının Kamil Divanı. Tebriz: İntişarat-ı Derviş, 1379/2000.
• Gökdağ, Bilgehan A.; Heyet, M. Rıza. “İran Türklerinde Kimlik Meselesi”, Bilig. S. 30, s. 1-84, 2004.
• Gökyay, Orhan Şaik. “Dede Korkut”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 9. Cilt, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 77-80, 1994.
• Heyet, M. Rıza. 9. Yüzyıldan Günümüze İran’da Türkçe Basın-Yayın Hayatı. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: AÜ Sosyal Bilimler Fakültesi, 2005.
• Kafkasyalı, Ali. İran Türk Edebiyatı Antoloji. C 5, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 2002.
• ---------------. İran Türkleri. İstanbul: Bilgeoğuz Yayınları, 2010.
• Karaçorlu Sehend, Bulud. Dedem Qorqud’un Dilinden Kardaş Andı I-II. Yayıma Hazırlayan: Dursun Yıldırım, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2002.
• ---------------. Dedem Qorqud’un Dilinden Sazımın Sözü I-II. Yayıma Hazırlayan: Dursun Yıldırım, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2002.
• Küçükebe, Hande Devrim. “Dede Korkut Kitabı’nın Yabancı Dillere Çevirileri Üzerine Bir Değerlendirme”, Millî Folklor Dergisi, S 107, s. 108-121, 2015.
• Musevi, Nuşin R. “Azerbaycan’ın Güneyinde Dede Korkut Kitabı”, Uluslararası Dede Korkut Bilgi Şöleni Bildirileri (19-21 Ekim 1999 Ankara). Haz. Alev Kahya Birgül, Aysu Şimşek Canpolat, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, s. 271-276, 2000.
• Özdamar, Fazıl. Tebriz Âşıklık Geleneği ve Tebrizli Âşık Ali (Ali Feyzullahî Vahid). Ankara: Berikan Yayınevi, 2014.
• ---------------. Köroğlu'nun İran Türkleri Anlatmaları Üzerine Bir İnceleme. İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2019.
• ---------------. “Mahmudoğlu/Verdanlı, Menaf Renciberî”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü II (20. Yüzyıldan Günümüze 1860-1985). http://teis.yesevi.edu.tr/index.php?sayfa=madde_detay&md=a10a26631d45928cb8be4ebabbee8b8d.1397116ac588e116, 2019, (Erişim tarihi: 25.10.2019).
• Sarıkaya, Yalçın. Tarihi ve Jeopolitik Boyutlarıyla İran’da Milliyetçilik. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2008.
• Sümer, Faruk. Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri-Boy Teşkilatı-Destanları. İstanbul: TDAV Yay., 1999.
• Uzun, Enver. Güney Azerbaycan Basın Tarihi (1816-2002). Trabzon: Trabzon Türk Ocağı Yayınları, 2002.
• Yıldırım, Dursun. “Bulud Karaçorlu Sehend”, Dedem Qorqud’un Dilinden Kardaş Andı I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2002.
• Zihak, Ali Rıza. “Dede Korkud Dergisi’ne Öteri Bahış”, (Erişim tarihi: 21. 04. 2015) http://maral65.blogfa.com/post-370.aspxhttp://maral65.blogfa.com/post-370.aspx, 1386/2007.
• KK 1: Âşık Sadakat Genceli: 1963 doğumlu. Derleme, 25.07.2010’da Tebriz Genceli Âşık Okulu’nda; 02.09.2016 ve 05.09.2016’da Tebriz Elseven Âşık Kahvehanesi’nde yapılmıştır.
• KK 2: Mehmet Rezzakî: 1981 doğumlu. Âşık edebiyatı araştırmacısı. Derleme, 2015-2018 yıllarının muhtelif günlerinde İzmir’de yapılmıştır.