Eski Uygur Türkçesi Metinlerinde Budist Bir Terim Olarak “Sadu (< Skr. Sādhu)”

Yıl 2020, Cilt: 20 Sayı: 1, 41 - 58, 22.06.2020

Hasan İsi

Öz

Eski Uygur Türkçesi, Uygur Türklerinin sahip olduğu gelişkin dini yaşam ve kültürel seviyesini somut örneklerle ortaya koyan bir dönemdir. Özellikle din temelli gelişen toplumsal yaşam içerisinde Buda ve Mani öğretileri gibi çeşitli inanç sistemlerini benimseyen Uygur Türkleri, bu öğretileri anlama ve anlatma adına kökeni bu öğretilere dayalı felsefî bir dil inşa etmişlerdir. Türk dilinin soyut ve metafizik yönüne dayalı dinî terminolojisinin ilk örneklerinin verildiği bu dönem, özellikle Budist Uygur rahiplerinin tercümeye dayalı faaliyetleri sonucu temeli atılan ve geliştirilen bir dönem olma özelliği de taşımaktadır. Halka anlayacağı dille seslenme ihtiyacı doğrultusunda, Budist terimlere elden geldiğince Türkçe karşılıklar verme anlayışını benimseyen “saf imanlı Budist” rahiplerin sahip oldukları din bilinci zamanla Türkçe dil bilincine evrilmiştir. Bu doğrultuda, Budist Uygur rahiplerinin sahip oldukları dil bilincinin ürünü olan sadu (Skr. sādhu) kelimesi, bahsi geçen rahiplerce Türk dilinin dinî terminolojisine kazandırılmış ifadelerden biridir. Bu çalışmada, “İyi!, Güzel!, Aferin!, Mükemmel!, Kutlu olsun!, Âmin!” anlamlarındaki sadu sözcüğü ele alınarak ifadenin Eski Uygur Türkçesi metinlerindeki tanıklarına, Türk dilinin dinî terminolojisi özelinde terimin oluşum yönüne, dil ilişkilerine dayalı ödünçleme olayına ve ifadenin dinî olarak Hinduizm ve Budizm’de sahip olduğu kavramsal değere yer verilecektir.

Anahtar Kelimeler

Buda, Budizm, Hinduizm, Dini Terim, Dini Terminoloji, Eski Uygur Türkçesi

Kaynakça

• Adams, Q. Douglas. A Dictionary Tocharian B. Amsterdam- Atlanta: Lieden Studies In Indo-Europen, 1999.
• Arat, Reşid Rahmeti. “Uygurlarda Istılahlara Dair”. Türkiyat Mecmuası, C. 7 (1942): 56-94.
• Badrozzamân, Gharib. Sogdian Dictionary, Sogdian-Persian-English. Tehran: Farhangan Publications,1995.
• Barutcu Özönder, F. Sema. “Erken Orta Türkçede Buddhist ve İslamî Terminolojisi Üzerine Bir Karşılaştırma”, Kök Araştırmalar V/I Bahar (2003): 13-31.
• Can, Meltem. Eski Uygur Türkçesinde İkilemeler. Yüksek Lisans Tezi. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2010.
• Çağatay, Saadet. “Türkçede Dinî Tabirler.” Necati Lugal Armağanı. Ankara: Türk Tarih Kurumu. 191-198.
• Doğan, İsmail ve Zerrin Usta. Eski Uygur Türkçesi Söz varlığı. Ankara: Altınpost, 2014.
• Elmalı, Murat. Daśakarmapathāvadānamālā Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin-Tıpkıbaskı. Ankara: TDK Yayınları, 2016. (DKPAM)
• Elmalı, Murat. Eski Uygurca Gramer Terimleri vibakti-samaz. İstanbul: Kesit, 2015.
• Gül, Ali. Ansiklopedik Hinduizm Sözlüğü. İstanbul: İz, 2018.
• İsi, Hasan. Eski Türkçe Tantrik Bir Metin: Uṣṇīṣa Vijayā Dhāraṇī Sūtra. Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019. (UV)
• Kara, Georg ve Peter Zieme. Fragmente tantrischer Werke in uigurischer Übersetzung. Berliner Turfantexte VII. Berlin: Akademie Verlag, 1976. (BT VII)
• Kaya, Ceval. Uygurca Altun Yaruk Giriş, Metin ve Dizin. Ankara: TDK Yayınları, 1994. (AY)
• Kaya, Korhan. Hint Mitolojisi Sözlüğü. Ankara: İmge, 2003.
• MacDonell, Arthur A.. А Sanskrit-English Dictionary. Oxford: Printed At the Clarendon Press, 1893.
• Menges, Karl H.. The Turkic Languages and Peoples. An Introduction to Turkic Studies. Wiesbaden: Harrassowitz, 1995.
• Monier–Williams, Sir Monier. A Sanskrit–English Dictionary, Etymologically and Philologically Arranged with Special Reference to Cognate Indo–European Languages. Oxford, 1899.
• Oda, Juten. “Eski Uygurca Bir Vesikanın Budizmle İlgili Küçük Bir Parçası”. Türkiyat Mecmuası C. XIX 1977-1979. (1980): 183-202.
• Ölmez, Mehmet. “Eski Uygurca İkilemeler Üzerine”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 65-2 (2017): 243-311.
• -----------------------.“Türkçede Dini Tabirler Üzerine”. Türk Dilleri Araştırmaları 15 (2005): 213-218.
• Röhrborn, Klaus. Eine uigurische Totenmesse. Berliner Turfantexte II. Berlin: Akademie Verlag, 1971. (BT II)
• Soothill, William Edward ve Lewis Hodous. A Dictionary of Chinese Buddhist Terms. http://glossaries.dila.edu.tw/data/soothill-hodous.dila.pdf (Erişim Tarihi, 14.02.2020).
• Sumagala. “Myanmar and Sāsanā”.Ugc Approved Journal 7 (2018): 1-4.
• Sümer, Necati. “Caynizm”. Dinler Tarihi I-II. ed. Mustafa Alıcı ve Süleyman Turan. İstanbul: Lisans. 254-272.
• Tekin, Şinasi. Uygurca Metinler II: Maytrisimit, Burkancıların Mehdisi Maitreya İle Buluşma. Ankara: TDK Yayınları, 2019. (Maitr.)
• Tenişev, Ethem Rahimoviç “Eski Yazı Dilleri: Türk Yazılı Abidelerinin Dilleri”. Çev. Janilmirza Bapaeva. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi. Sayı 1/1 (2012): 53-68.
• Tezcan, Semih. “En Eski Türk Dili ve Yazını”. Bilim Kültür ve Öğretim Dili Olarak Türkçe. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2001: 271-323.
• The Seeker’s Glossary of Buddhism. ed. Sutra Translation Committee. Corporate Body of The Buddha Educational Foundation, 1998.
• Tokyürek, Hacer. “Eski Uygur Türkçesinde “Köŋül” Sözü”. Bilig Yaz 66 (2013): 247-272.
• -----------------------.Altun Yaruk Sudur IV. Tegzinç (Karşılaştırmalı Metin Yayını). Ankara: TDK Yayınları, 2018.
• ----------------------.Eski Uygur Türkçesinde Budizm ve Manihaizm Terimleri. Ankara: TDK Yayınları, 2019.
• Wilkens, Jens. Das Buch von der Sündentilgung. Edition des alttürkisch-buddhistischen Kšanti Kılguluk Nom Bitig. Berliner Turfantexte XXV. Belgium: Brepols, 2007. (XXV)
• Yakup, Abdurishid. Prajñāpāramitā Literature in Old Uygur. Berliner Turfantexte XXVIII. Belgium: Brepols, 2010. (XXVIII)
• Zieme, Peter ve Györg Kara. Ein uigurisches Totenbuch. Nāropas Lehre in uigurischer Übersetzung von vier tibetischen Traktaten nach der Sammelhandschrift aus Dunhuang, British Museum Or. 8212 (109). Wiesbaden: Ottoharrassowitz, 1979.
• Zieme, Peter. Buddhistische Stabreimdichtungen der Uiguren. Berliner Turfantexte XIII Berlin: Akademie Verlag, 1985. (XIII)
• ---------------------.Magische Texte des uigurischen Buddhismus. Berliner Turfantexte XXIII. Belgium: Brepols, 2005. (XXIII)
• -------------------.Vimalakīrtinirdeśasūtra. Edition alttürkischer Übersetzungen nach Handschriftenfragmenten von Berlin und Kyoto. Berliner Turfan Texte XX. Belgium: Brepols, 2000. (XX)
• Elektronik Kaynaklar Chinese Buddhist Encyclopedia. “Sādhu”. http://www.chinabuddhismencyclopedia.com/en/index.php?title=S%C4%81dhu (Erişim Tarihi, 15.02.2020).
• Encyclopædia Britannica. “Bhūmi”. https://www.britannica.com/topic/bhumi#ref122647 (Erişim Tarihi, 15.02.2020).
• Encountering the Buddha. “Sādhu”. https://asia.si.edu/wp-content/uploads/2017/07/Encountering-the-Buddha-Large-Print-Labels.pdf (Erişim Tarihi, 14.02.2020).
• Gakkai, Soka. “Sādhu”. https://www.nichirenlibrary.org/en/dic/Content/S/4 (Erişim Tarihi, 14.02.2020).
• Journal: My Beliefs and Writings. “Proper usage of Sādhu”. https://ariyajoti.wordpress.com/2019/12/25/proper-usage-of-sadhu/ (Erişim Tarihi, 15.02.2020).
• Pure Dhamma A Quest to Recover Buddha's True Teachings. “Sādhu – Symbolizes Purified Hadaya Vatthu (Mind)”. https://puredhamma.net/buddhist-chanting/sadhu-symbolizes-purified-heart/ (Erişim Tarihi, 15.02.2020).