Kırgızistan ve Türkiye Sahası Atasözlerindeki At ve İnsan Benzeşimlerinin (Analojilerin) Sosyokültürel Temelleri

Yıl 2020, Cilt: 20 Sayı: 1, 163 - 188, 22.06.2020

Ahmet Keskin

Öz

Bu çalışmada Kırgızistan ve Türkiye sahası atasözlerinde at ve insan arasında kurulan ilişkilerden doğan benzeşimler (analojiler) ve bu benzeşimlerin ortaya çıkmasına yol açan sosyokültürel etkenler incelenmiştir. Bu doğrultuda konuyla ilgili yapılan kısa bir girişin ardından ilk olarak atın Türk kültür tarihinde ve düşünce sisteminde, özellikle de Türk halk anlatılarında ve atasözlerinde nasıl yer almış olduğu konusu değerlendirilmiştir. Çalışmanın devamında, Türk atasözlerinde at ve insan arasında kurulan benzeşimler, bu benzeşimlere yol açan başlıca sosyal, psikolojik ve kültürel etkenlerle bunların edebi, estetik ve felsefi temelleri Kırgızistan ve Türkiye sahası atasözü metinleri arasından seçilen yüz örnek metin dikkate alınarak değerlendirilmiştir. Seçilen örnekler aracılığıyla at ve insanın bir arada yer aldığı atasözlerinde yiğitlik ve kahramanlık, kadın ve erkek ilişkileri, aile ve akrabalık, dostluk ve komşuluk, görgü ve ahlak kuralları, sağlık ve ölüm başta olmak üzere çeşitli konuların, topluma ve insana dönük çeşitli bilgi ve tecrübelerin, sosyal ve kültürel değerlerin at ve insan arasında kurulan benzeşimler aracılığıyla nasıl aktarılmış olduğu konusu incelenmiştir. Böylece atın Türk dünyası ortak kültüründe, inançlarında, folklorundaki algılanış biçimleri ile bunun sosyokültürel temelleri, Türkiye ve Kırgızistan atasözleri örnekleminden hareketle aydınlatılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türk dünyası atasözleri, at ve insan, analoji, sosyokültürel temel

Kaynakça

• Adıbeş, M. (2001). Türk Edebiyatında Atın Şahlanışı ya da Bir At Hikayesi. Türk Yurdu Dergisi, 161, 38-44. AKSOY, Ö.A. (1984). Atasözleri ve Deyimleri Sözlüğü I-Atasözleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları (Dördüncü Baskı). Aksoy, Ö.A.-vd. (Hazırlayanlar), (2009). Bölge Ağızlarında Atasözleri ve Deyimler I-II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları (Dördüncü Baskı). Akman, E. (2003). Türk Kültüründe ve Azerbaycan Destanlarında At. Gazi Üniversitesi Kastamonu Eğitim Dergisi, 11, 233-248. Alyılmaz, K. (2001). Kırgız Atasözlerinden Seçmeler. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 17, 145-155. Ata, A. (1993). Kutadgu Bilig Üzerinde Bir Düzeltme Denemesi: Kör mü? Kür mü?. Türkoloji Dergisi, XI, 301-308. Atalay, B. (Çeviren);, (2006). Kâşgarlı Mahmud-Divanü Lûga-it-Türk. I. Cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları (5. Baskı). Atasözü Maddesi (2001). Türk Dünyası Ortak Edebiyatı-Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Ansiklopedik Sözlüğü, Cilt I. Ankara: AKM Yayınları, s. 250-257. Baldick, J. (2010). Hayvan ve Şaman, Orta Asya’nın Antik Dinleri. İstanbul: Hil Yayınlar. Bars, M. E. (2008). Köroğlu Destanı’nda At, Kadın, Silah. Turkish Studies Dergisi, 3 (2), 164-178. Bayat, F. (2016). Türk Destancılık Tarihi Bağlamında Köroğlu Destanı (Türk Dünyasının Köroğlu Fenomenolojisi). Ankara: Ötüken (2. Baskı).7 Belek, K. (2008). Kırgızlarda At ve At Kültürü. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü. Bilaloğlu, R. G. (2006). Altı Yaş Çocuklarına Bağışıklık Sisteminin Analoji Tekniği ile Öğretiminin Başarı ve Kalıcılığa Etkisi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Çukurova Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü. Cargıstay, Y. V. (1995). Saha (Yakut) Kültüründe At ve Atçılık. Türk Kültüründe At ve Çağdaş Atçılık. (Ed.: Prof. Dr. E.Gürsoy Naskali). İstanbul: Resim Matbaacılık, 306-311. Caferoğlu, A.; (1953).Türk Onomastiğinde At Kültü. Türkiyat Mecmuası, 10, 201-211. Çelik, Ü. (1998). Kırgız Atasözleri ve Manas. Folkloristik: Prof. Dr. Dursun Yıldırım Armağanı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 117-126. Çobanoğlu, Ö. (2003a). Atasözleri. Türk Dünyası Ortak Edebiyatı-Türk Dünyası Edebiyat Tarihi, Cilt III. Ankara: . Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, s. 151-201. Çobanoğlu, Ö. (2003b). Karşılaştırmalı Atasözleri Bağlamında Türk Dünyası Atasözlerinde Sosyo-Kültürel Süreklilik ve Değişme Üzerine Tespitler. Türkbilig Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 2003-5: 3-12. Çobanoğlu, Ö. (2004). Türk Dünyası Ortak Atasözleri Sözlüğü. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları. Çınar, A. A. (2002). Türk Destanlarında Alp Tipi At. Millî Folklor, 56: 153-157. Çoruhlu, Y. (1995). Kozmolojik, Mitolojik, Astrolojik, Dini Ve Edebi Tasavvurlara Göre Türk Sanatı’nda Hayvan Sembolizmi-I (Proto-Türk Devrinden, M. S. 14. Yüzyıla kadar Efsanevi ve Yırtıcı Hayvanların Sembolizmi Üzerine Bir Deneme). İstanbul: Seyran Kitap. Demirbilek, S. (1993). Türklerde At ve At Kültürü. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Trakya Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü. Dilek, İ. (1997). Altay-Türk Folklorunda ve Atasözlerinde At. Milli Folklor, 36: 60-65. Doğan, L. (2000). Kırgız Atasözleri, Kırgız Atasözlerinin Sınıflandırılması. Türk Kültürü, 447: 407-424. Doğan, L. & Bayraktar, S. (2002). Türk Kültüründe ve Atasözlerinde Hayvanlarla İlgili İnanışlar. Türk Kültürü Dergisi, 468: 229-256. Elçin, Ş. (1997a). Türk Atasözlerinde At. Halk Edebiyatı Araştırmaları II. Ankara: Akçağ Yayınları (2. Baskı), s. 429-435. Elçin, Ş. (1997b). Atların Doğuşları ile İlgili Efsaneler. Halk Edebiyatı Araştırmaları II. Ankara: Akçağ Yayınları (2. Baskı), s. 502-506. Elçin, Ş. (1997c). Türklerde Atın Armağan Olması. Halk Edebiyatı Araştırmaları II. Ankara: Akçağ Yayınları (2. Baskı), s. 518-524. Elçin, Ş. (1997d). Türk Destan, Masal ve Hikâyelerinde Atla İlgili İnanışlar. Halk Edebiyatı Araştırmaları II. Ankara: Akçağ Yayınları (2. Baskı), s. 525-528. Ergin, M. (2004). Dede Korkut Kitabı I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları (5. Baskı). Fedakâr, S. (Abdullah Murat Tilav’dan Aktaran), (1997). Sudan Çıkan At. Milli Folklor, 34: 60-63. Gözaydın, N. (1998). Türk Dünyasının Atasözleri. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 6, 708-719. Ibırayev; Ş. (1995). Kazakların Eski İnançlarında At. Türk Kültüründe At ve Çağdaş Atçılık. (Ed.: E. G. Naskali) İstanbul: Resim Matbaacılık, s. 320-321. İnan, A. (1987). Makaleler ve İncelemeler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları (2. Baskı),. İsmail, Z. & Gümüş, M. (1995). Türkçe Açıklamalı Kazak Atasözleri. Ankara: Engin Yayınevi. Karaca, Ş. (1998). Türk ve İslam Kültüründe At ve Ata Binicilik. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Selçuk Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü. Kaya, B. (2008). Divan Şiirinde At. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Gazi Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü. Kuru, H. (2012). Ortaöğretim 9. Sınıf Öğrencilerinin Analojik Düşünme Durumlarının Saptanması ve Biyoloji Öğretiminde Analoji Kullanımının Öğrenci Başarısına Etkisi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Gazi Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü. Mollaibrahimoğlu, Ç. (2008). Anadolu Halk Kültüründe Hayvanlar Etrafında Oluşan İnanç ve Pratikler. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Karadeniz Teknik Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü. Oy, A., (1972). Tarih Boyunca Türk Atasözleri. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. Ögel, B. (1993). Türk Mitolojisi (Kaynakları ve açıklamaları ile destanlar), I. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları (2. Baskı). Ögel, B. (1995). Türk Mitolojisi (Kaynakları ve açıklamaları ile destanlar), II. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. Ölmez, M.(2008). Divanü Lugati’t-Türk’teki Atasözleri Üzerine. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 683: 525-527. Roux, J. P.(2005). Orta Asya’da Kutsal Hayvanlar ve Bitkiler. İstanbul: Kabalcı Yayınevi. Sakaoğlu, S. (1995). Türk Masallarında At Motifi. Türk Kültüründe At ve Çağdaş Atçılık. (Ed.: E. G. Naskali) İstanbul: Resim Matbaacılık, s. 282-288. Sertkaya, O. F. (1995). Eski Türk Kültüründe At. Türk Kültüründe At ve Çağdaş Atçılık. (Ed.: E. G. Naskali) İstanbul: Resim Matbaacılık, s. 25-30. Seyidoğlu, B. (1995). Mitolojik Dönemde At. Türk Kültüründe At ve Çağdaş Atçılık. (Ed.: E. G. Naskali) İstanbul: Resim Matbaacılık, s. 91-94. Şavk, Ü. Ç. (2002). Kırgız Atasözleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Taube, E.; (1995). Altay’daki Tuvaların Sözlü Edebiyatında At. Türk Kültüründe At ve Çağdaş Atçılık. (Ed.: E. G. Naskali) İstanbul: Resim Matbaacılık, s. 297-300. Türkyılmaz, D. (2012). Türk Dünyası Hayvan Bilmecelerindeki Ortaklıklar. Milli Folklor Dergisi, 95: 235-248.