Kopuzdan “Telli Kur‘an”a Türklerde Kutsal Sazın Kültürel Serüveni

Yıl 2020, Cilt: 20 Sayı: 1, 135 - 162, 22.06.2020

Bülent Akın

Öz

Türklerin milli müzik aleti olan kopuz, gerek İslamiyet öncesi gerekse de İslamiyet’in kabulünden sonraki dönemde manzum halk edebiyatı verimlerinin teşekkülünde oldukça önemli işlevlere sahip olmuştur. Kopuz, Türk kültürel belleğinde yer alan birikiminin muhafazası, aktarımı ve güncellenmesinde, ait olduğu tarihî dönemlere göre şaman, kam, ozan ya da âşık gibi adlar verilen icracılarıyla birlikte, birinci dereceden görev üstlenmiştir. Kopuz ve devamı olan sazların Türk kültür ve edebiyatındaki bu önem ve işlevi, tarihin ilk dönemlerinden itibaren geleneğe verilen değer çerçevesinde bu sazın da kutsanmasına vesile olmuştur. Kopuz ve icracısına addedilen kutsiyet, sadece İslamiyet öncesi Türklere mahsus olmayıp İslamiyet’in kabulü sonrasında da başta Alevi-Bektaşi inancına mensup Türk toplulukları olmak üzere, çeşitli tasavvufi zümreler tarafından da İslam çatısı altında güncellenerek devam ettirilmiştir. Bu bilgi çerçevesinde makalemizde, öncelikle Türklerin İslamiyet’i kabulü ve Anadolu’ya gelişlerinin ardından kopuzun icra durumu hakkında birtakım tespit ve görüşlere yer verilmiştir. Ardından kopuzun İslamiyet çatısı altında icracısıyla birlikte kutsiyetini hangi mecralarda sürdürdüğü hususunda tespit ve değerlendirmeler yapılmıştır. Bu noktada Türk tasavvufu ve Alevi-Bektaşi inancı çerçevesinde âşıklık/zâkirlik geleneği içerisinde kopuz ve ondan türeyen telli saz (bağlama) ile âşıklara/zâkirlere verilen kutsallık geleneğin güncellenmesi bağlamında ele alınarak günümüze kadar gelen süreçte bu kutsiyetin kültürel belleği korumadaki ve aktarmaktaki rolü halk bilimi bakış açısıyla irdelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kopuz, Telli Kur‘an, Alevi, Bağlama, Zâkir, Âşık

Kaynakça

• Akın, B. (2016a). Zâkirlik Geleneğinin Değişen Yaratım ve İcra Ortamı: Zâkirlikten Âşıklığa Âşık Niyazi. Ankara: Barış Kitap.
• Akın, B. (2016b). Ehl-İ Haklarda Kelâmhânlık Geleneği ve Kelâmhân Defterlerinin Geleneğin Korunması ve Aktarımındaki Rolü. Milli Folklor, 28, 111.
• Akın, B. (2017). Diyarbakır Yöresi Alevi Ocakları: Tarih, İnanç ve Gelenek. İzmir: Ege Üniversitesi (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• Akın, B. (2018). Kültürel Bellek ve Müzik. Eurasian Journal of Music and Dance, 13, 101-117.
• Aytekin, S. (der.) (1958). Buyruk. Ankara: Emek Basım Yayınevi.
• Birdoğan, N. (1994). Anadolu’nun Gizli Kültürü Alevilik. İstanbul: Berfin Yayınları.
• Bottero, J. (2005). Eski Yakındoğu: Sümer’den Kutsal Kitap’a. Adnan Kahiloğulları, Pınar Güzelyürek, Lale Arslan Özcan (Çev.). Ankara: Dost Kitabevi, Ankara.
• Bozkurt, F. (haz.) (2013). Buyruk İmam Cafer-i Sadık Buyruğu. İstanbul: Kapı Yayınları.
• Çevik, M. (2015). Ali Ufkî ve Mecmûa-i Sâz ü Söz'ünden Bugüne Bir Taşlamanın İzinde. Nazım Hikmet Anısına Doğu Edebiyatında Batı Batı Edebiyatında Doğu: Sempozyum Bildirileri, 25-30 Haziran Krakow, Polonya, Haz. Mehmet Çevik, Ankara: Sage Yayıncılık.
• Çıblak Coşkun, N. (2014). Alevi Cemlerinde Nefesler Nefeslerin Performans Teorisi Bağlamında İncelenmesi: Alevi Kültür Dernekleri Mersin Şubesi (Cemevi) Örneği. İstanbul: Otorite Yayınları.
• Çıblak Coşkun, N. (2016). Alevi-Bektaşi Geleneğinde Âşık-Zakir İlişkisi: Sivaslı Âşık Ummanî Örneği. Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, 14, 19-59.
• Dedekargınoğlu, H. (2010). Dünkü ve Bugünkü Alevilik. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş 17 (56), 327-348.
• Deligöz, A. (2020). Hakasya, Tuva, Altay, Kazakistan ve Türkiye’de 18. Yüzyıldan Günümüze Tırnak Yaylı Çalgılar. İzmir: Ege Üniversitesi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• Dinçol, B. (2003). Eski Önasya ve Mısır’da Müzik. İstanbul: Ege Yayınları.
• Eliade, M. (2006). Şamanizm. İsmet Birkan. (Çev.). Ankara: İmge Kitabevi.
• Erdener, Y. (2015). Saz Kopuz’dan Türemiş Olamaz. Folklor/edebiyat, 21 (81), 27-33.
• Ergin, M. (1999). Dede Korkut Kitabı-I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ersal, M. (2009b). Alevi Cem Zâkirliği: Battal Dalkılıç Örneği. Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, 1, 188-205.
• Ersal, M. (2016). Alevilik: Kavramlar ve Ocak Sistemi -Çubuk Havzası Örneği-. Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayınları.
• Ersal, M. (2019). Alevi Cem Zâkirliği. Ankara: Barış Kitap.
• Esin, F. (2018). Tarihsel Süreçte Kopuzun Serüveni. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 11 (59), 536-546.
• Gazimihal, M. R. (1975). Ülkelerde Kopuz ve Tezeneli Sazlarımız. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Güzel, A. & Tatçı, M. (1990). Yunus Emre Hayatı, Eserleri ve Şiirlerinden Seçmeler. Ankara: Semih Ofset.
• Hasan, H. (1987). Saray Bosna Kütüphanelerindeki Türkçe Yazmalarda Türküler. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Hendrich, B. (2005). Alevîlikte Sazın Belleksel ve İletişimsel Boyutları-Türkiye Kültürleri. Gönül Putlar- Tahire Erman. (Der.). İstanbul: Tetragon Yayınları.
• Judetz, E. P. (1975). Romen Kopuzu. Mupipii Mecmuası Aylık Müzikoloji Dergisi, İstanbul: Yörük Matbaası, 261-262.
• Karamustafa, A. T. (2005). Tanrının Kuraltanımaz Kulları İslâm Dünyasında Derviş Toplulukları (1200-1550). Ruşen Sezer. (Çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Köprülü, F. (1922). Anadolu’da İslamiyet: Türk İstîlâsından Sonra Anadolu Tarih-i Dînîsine Bir Nazar ve Tarihinin Menba’ları. Dârülfünûn Edebiyat Fakültesi Mecmuası, IV, 281-311.
• Köprülü, F. (1979). “Baba”. İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Milli eğitim Basımevi, 165-166.
• Köprülü, M. F. (1999). Edebiyat Araştırmaları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Kramer, S. N. (2000). Sümerlerin Kurnaz Tanrısı Enki. Hamide Koyukan. (Çev.). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Kurt, N. (2015). Alevi-Bektaşi Cemlerinde “Deste Bağlama” Geleneği ve “Bağlama” Adının Kaynağı. EÜ Devlet Türk Musikisi Konservatuvarı Dergisi, 7, 43-62.
• Ocak, A. Y. (1999). Osmanlı İmparatorluğunda Marjinal Sûfîlik: Kalenderîler (XIV-XVII. Yüzyıllar). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Ögel, B. (1991). Türk Kültür Tarihine Giriş-9. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ögel, B. (2000). Türk Kültür Tarihine Giriş C.9 Türk Halk Musikisi Aletleri (Uygur Devleti'nden Osmanlılara). Anlara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Özdemir, U. (2009). Bir Halk Çalgısının Sosyal ve Kültürel Kimlik Bağlamında İncelenmesi: Ehl-i Hak’ın Kutsal Sazı Tanbur. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi, (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi).
• Özmen, İ. (1998). Alevi-Bektaşi Şiirleri Antolojisi. C.III, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Öztürk, M. (2003). Alevilerin Kur’an Tasavvuru Üzerine. İslamiyat, VI (3), 55-70.
• Sachs, C. (1940). The history of musical instruments. New York: W.W. Northen&Company.
• Sarı, E. (2016). Âşık Ruhsati. Antalya: Nokta E-Kitap.
• Say, A. (2006). Müzik Tarihi. Ankara: Müzik Ansiklopedisi Yayınları.
• Sönmez, D. (2008). Antik Dönemde Anadolu’da Müzik ve Müzik Aletleri. Konya: Selçuk Üniversitesi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Şahin, H. İ. (2018). Cem Törenlerinde Kamberlik/Zâkirlik Geleneği: Balıkesir Çepnileri Örneği. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 21 (40), 107-126.
• Şahin, H. İ. (2019). Âşıklık Yolunda Bir Kamber Matemî. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Tatçı, M. (2012). Yûnus Emre Dîvanı-ı İlâhîyât. İstanbul: Kapı Yayınları.
• Yılmaz, A. (2011). Günümüzde Profesyonel Bağlama İcrasında Değişimler. İstanbul: Haliç Üniversitesi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).