Dil Felsefesi-I: Türkçede Emir Kipine Dilbilimsel Bir Yaklaşım

Yıl 2020, Cilt: 20 Sayı: 2, 383 - 408, 25.12.2020

Ahmet Turan Doğan

Öz

Bu çalışmada Türkçenin emir kipi çekiminde kullanılan biçimbirimler dilbilimdeki sıklık, ekonomi (en az çaba yasası) ve erozyon ilkeleri çerçevesinde değerlendirilmiştir. Emir kipi çekiminde kullanılan biçimbirimler, Türkçedeki diğer kip/zaman ekleriyle kip ve kişi özellikleri bakımından karşılaştırmalı olarak incelenmiştir. Bu değerlendirmede özellikle emir kipinin ikinci teklik kişi çekimindeki sıfır biçimbirimli yapı üzerinde durulmuştur.
Araştırma çerçevesinde öncelikle Türkçedeki emir çekimiyle ilgili görüşlere yer verilmiş, ardından emrin insan hayatındaki yerine dikkat çekilmiştir. Daha sonra ise Türkçenin tarihî ve çağdaş yazı dillerindeki emir çekiminin tablosu verilmiş ve buradaki verilerin dilbilimdeki sıklık, ekonomi ve erozyon ilkeleri çerçevesinde değerlendirmeleri yapılmıştır. Çalışmanın sonunda emir kipi çekiminde dünya dillerinde bazı eğilimlerin olduğu görülmüştür. Türkçenin de dahil olduğu bir grup dünya dilinde emir kipi ikinci teklik kişi çekiminin sıfır biçimbirimli bir yapısının olduğu ve ayrıca pek çok dünya dilinde de emir kipinin ikinci teklik kişi çekiminin diğer kip/zaman çekimlerine göre dil kullanımı açısından daha ekonomik olduğu görülmüştür. Bunların da dilin oluşumu, gelişimi ve felsefesi açısından önemli veriler içerdiği anlaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Dil, Türkçe, emir kipi

Kaynakça

• Aksan, D. (2007). Her Yönüyle Dil (Ana Çizgileriyle Dilbilim) (Cilt 1-3). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Argunşah, M. (2014). Çağatay Türkçesi. İstanbul: Kesit.
• Bangi, İ. (1971). Farsça Dil Bilgisi (Grameri). Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi.
• Banguoğlu, T. (2004). Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Bilgegil, M. K. (2009). Türkçe Dilbilgisi. Erzurum: Salkımsöğüt.
• Bulak, Ş. (2017). Karşılaştırmalı Tarihî Türk Yazı Dilleri Grameri -Fiil Çekimi-. İstanbul: Kesit.
• Buran, A. (Ed.) (2018). Türk Dilinin Uzak Lehçeleri. Ankara: Akçağ.
• Bybee, J. & Hopper, P. (2001). Frequency and the Emergence of Linguistic Structure. Amsterdam: John Benjamins Publishing Company.
• Bybee, J., Perkins, R. & Pagliuca, W. (1994). The Evolution of Grammar (Tense, Aspect, and Modality in the Languages of the World). Chicago: The University of Chicago.
• Caferoğlu, A. (1971). Türkçemizdeki -ĞIl ve GIl Emir Eki. Türk Dili Araştırmalar Yıllığı Belleten, 1-10.
• Cowan, R. (2008). The Teacher’s Grammar of English. New York: Cambridge University.
• Croft, William (2003). Typology and Universals. Cambridge: Cambridge University.
• Çiçek, A. (2014). Emir Kipi Üzerine. Erzincan Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, C: 16, S. 1, 333-351.
• Delice, İ. (2012). Sözcük Türkleri. Sivas: Asitan Kitap.
• Demirci, K. (2015). En Az Çaba Yasası ve Kazak Türkçesindeki Yaygın Örnekleri. Bilig, 72, 25-42.
• Demirci, K. (2017). Türkoloji İçin Dilbilim. Ankara: Anı.
• Ediskun, H. (2010). Türk Dilbilgisi. İstanbul: Remzi.
• Eker, S. (2017). Çağdaş Türk Dili. Ankara: Grafiker.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ercilasun, A. B. (Ed.) (2007). Türk Lehçeleri Grameri. Ankara: Akçağ.
• Ercilasun, A. B. (2011). Türkçede Emir ve İstek Kipi Üzerine. Türk Gramerinin Sorunları Toplantısı, 22-23 Ekim 1993, 61-66, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ergin, M. (2009). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak.
• Ersoy, F. (2017). Çuvaş Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ersoy, F. (2019). Altay Dil Ailesinin İki Önemli Kolu: Moğolca ve Türkçe. Asya Araştırmaları Dergisi, S. 1, C. 3, 65-85.
• Gökçe, F. (2013). Gramerleşme Teorisi ve Türkçe Fiil Birleşmeleri. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Güner, G. (2013). Kıpçak Türkçesi Grameri. İstanbul: Kesit.
• Gülsevin, G. & Boz, E. (2013). Eski Anadolu Türkçesi. Ankara: Gazi.
• Hacıeminoğlu, N. (2008). Karahanlı Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Heine, B. (1993). Auxiliaries: Cognitive Forces and Grammaticalization. New York: Oxford University.
• Heine, B. & Kuteva, T. (2007). The Genesis of Grammar. New York: Oxford University.
• Heine, B., Kaltenböck, G. & Kuteva, T. (2013). On the Origin of Grammar. Claire Lefebvre, Bernard Comrie & Henri Cohen (Ed.), New Perspectives on the Origins of Language içinde (s. 379-405). Amsterdam: John Benjamins Publishing Company.
• Hopper, P. J. ve Traugott, E. C. (2003). Grammaticalization. New York: Cambridge University.
• Karademir, F. (2012). Türkiye Türkçesinde Emir Kip(lik)i Üzerine, Turkish Studies, 7/4, 2091-2138.
• Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Martinet, A. (1998). İşlevsel Genel Dilbilim. (Çev. Berke Vardar). İstanbul: Multilingual.
• Özçelik, S. & Erten, M. (2011). Türkiye Türkçesi Dilbilgisi. Ankara: Bizim Büro.
• Özkan, N. (2019). Gagavuz Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Popescu, I.-I. (2009), Word Frequency Studies. Berlin: Mouton de Gruyter.
• Sertkaya, O. F. (1996). Bolsungıl Tep Tediler. Uluslararası Türk Dili Kongresi, 26 Eylül-3 Ekim 1988, 135-142, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Şenoğlugil, F. (2002). Türkçede Fiil Çekim Sistemi ve Bunun Moğollara Öğretimi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi / Eğitim Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• Tekin, T. (2016). Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Toparlı, R. & Vural, H. (2007). Harezm Türkçesi. Ankara: Öncü.
• Uçar, M. (2014). Türkçede Emir Kipinin İşlevleri. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Erciyes Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• Üstünova, K. (2004). Dilek kiplerinde zaman kavramı. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, C: LXXXVIII, S. 635, 678-686.
• van Gelderen, E. (2004). Grammaticalization as Economy. Amsterdam: John Benjamins Publishing Company.
• Vardar, B. (2007). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Multilingual.
• Vural, H. & Böler, T. (2014). Ses ve Şekil Bilgisi. İstanbul: Kesit.
• İnternet Kaynakları Kur’an-ı Kerim, https://kuran.diyanet.gov.tr.
• (2005). “Notes on the Typology of Imperatives”. https://www.yumpu.com/en/document/view/36247989/notes-on-the-typology-of-imperatives-georgetown-university