An Iranian Intellectual in Istanbul: Mirza Malkum Khan and Reform Proposals for the Ottoman Arabic Alphabet

Yıl 2021, Cilt: 21 Sayı: 2, 311 - 350, 24.12.2021

Özhan Kapıcı

Öz

Istanbul became a center that attracted reformist Muslim intellectuals from different countries in the Tanzīmāt era (1839-1876). Among these were Mirza Malkum Khan and Mirza Fethali Akhunzāde, who revived a discussion on reforming the Arabic alphabet in the 1860s. Malkum and Akhunzāde regarded the Ottoman capital as the center of the entire Muslim World, thus the ideal place to initiate such a radical and vital reform. Mirza Akhundzâde and Mirza Malkum Khan aimed to draw the attention of Iranian and Ottoman public opinion synchronously to an inevitable alphabet reform, and the latter tried to legitimize it through the imperial patent to execute his reform project. As an Armenian-origin Iranian intellectual, to accept his reform project to the Sublime Porte, Malkum constituted a vast political network in Istanbul that this paper will also analyze. This article aims to examine Malkum Khan’s political activities in Istanbul, around his reform project that the first concrete alphabet reform project submitted to the Ottoman state in light of Ottoman documents.

Anahtar Kelimeler

Mirza Malkum Khan, Mirza Fethali Akhundzâde, Arabic Alphabet, Ottoman script, Tanzimat

İstanbul’da İranlı Bir Entelektüel: Mirza Malkum Han ve Osmanlı Arap Alfabesi İçin Islâh Teklifleri

Öz

Tanzîmat döneminde (1839-1876) İstanbul, farklı ülkelerden Müslüman entelektülleri çeken bir merkez hâline geldi. Bunlar arasında, 1860’larda Arap alfabesinin ıslâhı üzerine bir tartışma başlatacak olan Mirza Malkum Han ve Mirza Fethali Ahundzâde de vardır. Malkum ve Ahundzâde Osmanlı payitahtını bütün Müslüman dünyanın merkezi olarak görüyorlar, bu nedenle böylesine radikal ve hayatî bir reform başlatmak için en ideal yer olarak telakki ediyorlardı. Mirza Ahundzâde ve Mirza Malkum Han, Osmanlı ve İran kamuoyununun dikkatini eş zamanlı olarak kaçınılmaz bir alfabe ıslahı çekmeyi amaçladılar ve sonuncusu, reform projesininin uygulanmasını sultanın beratı yoluyla meşrûlaştırmayı denedi. Ermeni kökenli bir İranlı entelektüel olarak Malkum Han, reform projesini Bâbıâli’ye kabul ettirmek için İstanbul’da, bu makalede analiz edileceği üzere geniş bir siyasî ağ oluşturdu. Bu makale Malkum Han’ın İstanbul’daki siyasî faaliyetlerini, Osmanlı Devleti’ne sunulmuş ilk somut alfabe ıslahı projesi etrafında, Osmanlı arşiv belgelerinin ışığında tetkik etmeyi amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Arap Alfabesi, Osmanlı yazısı, Mirza Fethali Ahundzâde, Mirza Malkum Han, Tanzîmât

Kaynakça

• Ahundov, Mirza Fatali (2009). Felsefī ve Politik Düşünceler, Arif Berberoğlu (trans.), İstanbul: Epos Yayınları.
• Akarlı, Engin Deniz (1978). Belgelerle Tanzimat: Osmanlı Sadrıazamlarından Āli ve Fuad Paşaların Siyasī Vasiyetnāmeleri. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları.
• Akay, Tolga (2015). “Osmanlı Devleti’nde Patent Sisteminin Gelişimi”, Legal: Fikri ve Sınai Haklar Dergisi. 11 (44), 23-56.
• Akhundov, Mirza Fatali (1963). Tekst, Pisem Napisannykh na Persidskom Iazyke. Baku: İzdatelstvo Akademii Nauk Azerbaydjanskoi SSR.
• Akhundzâde, Mirze Feteli (2005). Eserleri, III (Mektublar), Hamid Memmedzade (Ed.), Baku: Şark-Garb.
• Akpınarlı, Yavuz (1980). “Mirza Feth-Ali Ahund-zāde (Bütün Yönleriyle)”, (Unpublished PhD.). Erzurum: Ataturk University.
• Akyıldız, Ali (1995). “Tanzimat Döneminde Belgelerin Şekil, Dil ve Muhteva Yönünden Geçirdiği Bazı Değişiklikler (1839-1856).” Osmanlı Araştırmaları, 15, 220-237.
• Algar, Hamid (1969). “Malkum Khān, Ākhūnzāda and the Proposed Reform of the Arabic Alphabet”, Middle Eastern Studies, 5(2), 116-130.
• Algar, Hamid (1973). Mirza Malkum Khan: A Biographical Study in the History of Iranian Modernism. Los Angeles: University of California Press.
• Algar, Hamid (1970). “An Introduction to the History of Freemasonry in Iran”, Middle Eastern Studies, 6(3), 276-296.
• Algar, Hamid (2005). “Mirza Malkum Han”, Türk Diyanet Vakfı Islām Ansiklopedisi, vol.30, 164-166.
• Anarkulova, D.M. (1984). Obshestvenno-Politicheskaia deiatelnost Mal’kom-Khana. Duşanbe: İzdatelstvo Doniş.
• Aydın, Suavi (1990). “Mehmet Münif Paşa, Mirzā Feth’ali Ahūndzāde”, Tarih ve Toplum, 82, 222-225.
• Balaghi, Shiva (2004). “Constitutionalism and Islamic Law in Nineteenth –Century Iran: Mirza Malkum Khan and Qanun”, Human Rights with Modesty: The Problem of Universalism. András Sajò (Ed.), Springer Scince, 328-348.
• Bianchi, M. (1860). “Bibliographie ottomane ou Notice des ouvrages publiès”, Journal Asiatique, (Cinquième série) vol.15, (Octobre-Novembre), 335-337.
• Budak, Ali (2004). Batılılaşma Sürecinde Çok Yönlü Bir Osmanlı Aydını: Münif Paşa, Kitabevi Yayınları, İstanbul.
• Budak, Ali (Ed.) (2011). “Islāh-ı Resm-i Hatta Dāir Bazı Tasavvurat.” “Islāh-ı Resm-i Hatta Dāir”, Mecmāa-i Fünūn: Osmanlı’nın İlk Bilim Dergisi (İnceleme ve Seçilmiş Makaleler). İstanbul : Bilge Kültür Sanat.
• Caferoğlu, A. (1940). “XIX.Asır büyük Azeri Reformatörü Mirza-Feth Ali Ahundzade”, Annali del R.Instituto Supericre Orientale di Napoli (Nouva Serie), 1(18), 69-85
• Davison, Roderic H. (1990). “The Advent of the Electric Telegraph in the Ottoman Empire”. Essays in the Ottoman-Turkish History 1774-1923, The Impact of the West, Austin: University of Texas Press.
• Davison, Roderic H. (1959). “The Question of Fuad Paşa’s ‘Political Testament”, Belleten, 23 (89), 119-136.
• Dubeux, Louis (1856). Éléments de la Grammaire Turque. Paris.
• Dumont, Paul (1989). “La Franc-Maçonnerie Ottomane et les ‘idées Françaises’ à l’époque des Tanzimat”, Revue du monde musulman et de la Méditerranée, 52-53, 150-159.
• Ekhitar, Maryam (2001). “Nasir al-Din Shah and the Dar al-Fünun: The Evolution of an Iranian Institution”, Iranian Studies, 34 (1-4), 153-163.
• Ertem, Rekin (1995). “Elifba”, Türk Diyanet Vakfı Islām Ansiklopedisi, vol.11, 39-44.
• Georgeon, François (1992). “Un journaliste français en Turquie à l’èpoque des Tanzimat: Charles Mismer”, Presse turque et presse de Turquie: actes des trois colloques, Nathalie Clayer-Alexandre Popovic-Thierry Zarcone (Ed.), Istanbul-Paris, Editions Isis, 93-112.
• Huber, Vales (2006). “The Unification of the Globe by Disease? The International Sanitary Conferences on Cholera, 1851-1894”, The Historical Journal, 49 (2), 453-476.
• “Islāh-ı Hurūf Cemiyeti Encümen-i İlmiyyesince Kabul Olunan Eşkāl-i Hurūf.” Yeni Yazı, 1 (Rūmī 7 Mart 1330- Hijri 22 Rebiu’l-ahir 1332, Gregorian 20 March 1914), 1-2.
• Jersild, Austin (2002). Orientalism and Empire: North Caucasus Mountain Peoples and the Georgian Frontier 1845-1917. Montreal: McGill-Queén’s University Press. Journal de Constantinople, Echo de Orient, 3 Novembre 1856.