First Concerns to Chuvashes in Turkey: on Zakir Kadiri Ugan’s Assessments of the Chuvashes

Yıl 2022, Cilt: 22 Sayı: 2, 283 - 326, 28.12.2022

Cemalettin Yavuz

https://doi.org/10.32449/egetdid.1165713

Öz

Türkiye’de Çuvaşlara Yönelen İlgi: Zakir Kadirî Ugan’ın Çuvaşlarla İlgili Değerlendirmeleri Üzerine

Öz

Türkiye’de Çuvaşlar dâhil olmak üzere Türkiye dışındaki Türklere dönük ilgi, Cumhuriyet sonrasında artmaya başlamıştır. İdil-Ural bölgesinden gelen aydınlar bu konuda önemli katkılar sağlamıştır. Bu aydınlardan biri olan Zakir Kadirî Ugan, 1925 yılında Türk Yurdu dergisinde doğrudan Çuvaşları konu edinen bir makale kaleme almıştır. Söz konusu bu kısa makale Çuvaşların kökeni, dili ve kültürü hakkındaki tartışmaların ve kaynakların Türkiye’de tanıtılması açısından tarihî bir öneme sahiptir. Bu çalışmada öncelikli olarak Zakir Kadirî Ugan’ın Rusya’daki ve Türkiye’deki faaliyetlerinden kısaca bahsedilmiştir. Ardından Ugan’ın söz konusu makalesinin amacı, yöntemi, kaynakları ve Çuvaş kültürüyle ilgili sunduğu bilgiler analiz edilmiş; konuya yaklaşım biçimi, vardığı sonuçların kendi dönemi bağlamında önemi ve ne anlama geldiği sorgulanmıştır. Söz konusu çalışma, Çuvaş dili ve kültürüyle ilgilenen bazı önemli araştırmacıları ve çalışmalarını Türkiye’de tanıtmış olması açısından önemlidir. Ancak Çuvaşların kökeniyle ilgili varılan yargı, yazarın İdil-Ural Türkleri arasındaki siyasi çekişmelerin etkisini açık bir şekilde yansıtmaktadır. Ugan’ın Çuvaş folkloruyla ilgili aktardığı bilgiler ise doğru olmakla birlikte temellendirilmemiş ve yanlış bağlamda yorumlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Çuvaş, folklor, Zakir Kadiri Ugan, İdil-Ural, etnik ilişkiler

Kaynakça

• Arık, Durmus. 2012. Hıristiyanlaştırılan Türkler Çuvaşlar. Ankara: Berikan Yayınevi.
• Aşmarin, N. İ. 1902. Bolgarı i Çuvaşi. Kazan: Tipo-litografiya İmperatarskago Universiteta.
• Aşmarin, N. İ. 1929. Çıvaş Sımahisen Kineki / Slovar’ Çuvaşskogo Yazıka. C. 3. Çeboksarı: Tipografiya “Çuvaşskaya Kniga”.
• Aşmarin, N. İ. 1941. Çıvaş Sımahisen Kineki / Slovar’ Çuvaşskogo Yazıka. C. 16. Çeboksarı: Çuvaşskoye Gosudarstvennoye İzdatel’stvo.
• Bayram, Bülent. 2014. “Şehabeddin Mercanî’nin Tarihî Görüşleri Bağlamında Çuvaş Telif Destanlarında ‘Bulgar’ Algısı”. Ss. 57-95 içinde Şehabeddin Mercani ve Kazan Kültürü. C. 1, Kazanlı Yenilikçi Âlimler. İstanbul: Türk Dünyası Kültür Başkenti Eskişehir 2013 Ajansı.
• Bayram, Bülent. 2017. “N, İ. İlminskiy’e Yazılan Mektuplarda Çuvaş Kültürü ve Dili Üzerine Tespitler”. Ss. 1-14 içinde Türk Bitig Türklük Bilimi Araştırmaları, editör B. Bayram. İstanbul: Paradigma Akademi.
• Bayram, Bülent. 2018. “Çuvaş Türklerinin Folklorundan ‘Fakelore’una Tatar Algısının Değişim ve Dönüşümü”. Türkbilig (36):81-102.
• Bayram, Bülent. 2020. “Konstantin V. İvanov’un Çuvaş Öğretmen Okulu’nun Çalışmalarına Katkısı Üzerine Bir Değerlendirme”. Ss. 21-39 içinde Çağdaş Çuvaş Edebiyatı’nın Kurucusu Konstantin V. İvanov Kitabı, editör E. Yılmaz, B. Bayram, ve F. Ersoy. Ankara: Nobel.
• Bayram, Bülent. 2021. “G.T. Timofeyev’in Notları Çerçevesinde 20.Yüzyıl Başında Orta İdil’de Çuvaşların Etnik-Kültürel İlişkileri”. Bilig (98):1-23. doi: 10.12995/bilig.9801.
• Devlet, Nadir. 1998. 1917 Ekim İhtilâli ve Türk-Tatar Millet Meclisi (İç Rusya ve Sibirya Müslüman Türk-Tatarlarının Millet Meclisi 1917-1919). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Devlet, Nadir. 1999. Rusya Türklerinin Millî Mücadele Tarihi (1905-1917). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Dimitriyev, V. D. 1982. Çuvaşskiy kalendar’ i metrologiya. Çeboksarı: Çuvaşskiy Gosudarstvennıy Universitet İmeni İ. Ya. Ulyanova.
• Durmuş, Oğuzhan. 2009. “Strahlenberg ve İlk Çuvaşça Kelime Listesi”. Gazi Türkiyat Türkoloji Araştırmaları Dergisi 1(5):503-17.
• Durmuş, Oğuzhan. 2017. “Şemsettin Sami’ye Göre Tarihî ve Çağdaş Türk Lehçeleri”. Ss. 77-97 içinde Uluslararası İki Toplumun Aydını: Şemsettin Sami Sempozyumu (19-20 Mayıs 2016) Bildirileri. Edirne: Trakya Üniversitesi Yayınları.
• Durmuş, Oğuzhan. 2020. “Hüseyin Kazım Kadri’nin Türk Lügati’nde Çuvaşça Kelimeler”. İdil Ural Araştırmaları Dergisi 2(2):239-68.
• Fedotov, M. R. 1996. Etimologiçeskiy Slovar’ Çuvaşskogo Yazıka. Çeboksarı: Çuvaşskiy Gosudarstvennıy İnstitut Gumanitarnıh Nauk.
• Feyzhanov, Huseyn. 1863. “Tri nadgrobnıh Bulgarskih nadpisi”. İzverstiya İmperatoskaya Arheologiçeskogo Obşestva 4:396-404.
• Gündüz, Şinasi. 2005. “Eski Harran’da Sihir ve Büyü Ritüeli Olarak Kurban”. Milel ve Nihal 2(1):5-11.
• Güzel, Sinan. 2014. “Çuvaş Türklerinin Kimlik İnşasında İvan Yakovleviç Yakovlev Etkisi”. Ss. 197-218 içinde Milliyetlerin Kesişme Noktası: İdil-Ural Çalıştayı Bildiri Kitabı 12-13 Nisan 2014, editör B. Bayram. Kırklareli: Kırklareli Üniversitesi Yayınları.
• Güzel, Sinan. 2016. “Çuvaş Kimliğine Yön Veren Bir Metin: İvan Yakovleviç Yakovlev’in Siyasi Vasiyetnamesi”. Ss. 527-40 içinde Milliyetlerin Kesişme Noktası: İdil- Ural Çalıştayı-II (16-18 Ekim 2015) Bildiri Kitabı, editör B. Bayram. Kırklareli: Kırklareli Üniversitesi Yayınları.
• Güzel, Sinan. 2021. “Çuvaşların Kökeni”. içinde Kökler Yay Çeken Kavimlerin Şafağı Dil, Arkeoloji, Tarih, Antropoloji, ve Etnografya Işığında Altay Halklarının Kökeni. C. 1. Dil ve Edebiyat, editör S. Çirkin. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Harva, Uno. 2014. Altay Panteonu (Mitler, Ritüeller, İnançlar ve Tanrıları). İstanbul: Doğu Kütüphanesi.
• İvanov, V. P. 1998. Çuvaşskiy Etnos (Problemı istorii i etnogeogradii). Çeboksarı: Çuvaşskiy Gosudarstvennıy İnstitut Gumanitarnıh Nauk.
• Karagözoğlu, Gülşen, ve Osman Aydınlı. 2015. “Zakir Kadiri Ugan ve İslam Tarihine Dair Tercümeleri”. Usul İslam Araştırmaları 23(23):161-88.
• Kaya, Mehmet Yasin. 2018. “Hüseyin Kâzım Kadri’nin Türk Lügati’nde Yer Alan Çağdaş Türk Yazı Dillerine Ait Sözler Üzerine”. Ss. 413-21 içinde Türkiye ile Türk Dünyası Arasında Bir Köprü: Yavuz Akpınar Armağanı, editör N. Muradov ve Y. Özkaya. Ankara: Bengü.
• Koç, Dinçer. 2010. “Rus Kaynaklarına Göre İlk Müslüman Türk Devleti: İtil Bulgar Devleti”. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Doktora Tezi).
• Koşay, Hamit Zübeyir. 1954. “Zakir Kadirî Ugan (1878-1954)”. Türk Yurdu (239):428-30. Kuzmin-Yumanadi, Yakov, ve Pavel Kuleşov. 2002. “Çuvaşlar ve Etnik Oluşumları”. Ss. 491-96 içinde Türkler Ansiklopedisi. C. II. Ankara.
• Mercani, Şehabeddin. 2008. Müstefâdü’l Ahbar Fi Ahvâl-i Kazan ve Bulgar. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Mészáros, Gyula. 1909. Csuvas népköltési gyűjtemény. I: A csuvas ősvallás emlékei. Budapeşte: M. T. Akadémia. Mustafa, Muhammed Allam. 1996. “Zakir Kadiri Ugan Cenapları”. Ss. 435-38 içinde Türkiye Cumhuriyeti Devletinin Kuruluş ve Gelişmesine Hizmeti Geçen Türk Dünyası Aydınları Sempozyumu Bildirileri. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Merkezi.
• Nikol’skiy, N. V. 1928. Kratkiy Kurs Etnografii Çuvaş. Çeboksarı: Çuvaşskoye Gosudarstvennoye İzdatel’stvo. Özcan, Ömer. 2013. “Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Zakir Kadiri Ugan Maddesindeki Hatalar”. Türk Yurdu XXXIII(131):76-80.
• Rittih, A. F. 1870. Materialı dlya etnografii Rosii (Kazanskaya Guberniya). C. 1. Kazan: Tipografiya İmperatorskago Kazanskogo Universiteta.
• Rodionov, Vitaliy G. 2015. “Interliterary Dialogue Between the Tatar and Chuvash Peoples (Second Half of the Nineteenth Century-Early Twentieth CenturyI”. Tatarica: Literature (4):67-76.
• Salmin, A. K. 2016. Prazdniki, obryadı i verovaniya çuvaşskogo naroda. Çeboksarı: Çuvaşskoye Knijnoye İzdatel’stvo. Sboyev, V. A. 1856. İssledovaniya ob inorodtsah Kazanskoy gubernii. Zametki o Çuvaşah. Kazan: İzdaniye Knigoprodavtsa Dubrovina.
• Sidorova, E. S. 2004. Çuvaş Halıh Pultarulıhi Mifsem Legendısem Halapsem. Şupaşkar: Çıvaş Kinegi İzdatel’stvi. Şemseddin Sami. 1308. Kâmûsü’l-A’lâm. C. III. İstanbul: Mihran Matbaası.
• Tatişçev, V. N. 1769. İstoriya Rossiyskaya s camıh drevneyşih vremen. C. 1. Mosova: İmperatorskiy Moskovskiy Universitet.
• Temir, Ahmet. 1992. “Ahmet Temir’in Hayatı”. Türk Kültürü Araştırmaları Prof. Dr. Ahmet Temir’e Armağan (XXX/1-2):10-74.
• Türkoğlu, İsmail. 2019. “Adding a Few More Touches to Zakir Kadyri-Ugan’s Creative Biography”. Tatarica: Culture, Personality and Education 12.
• Ugan, Zakir Kadiri. 1341a. “Çuvaşların Etnografyası”. Türk Yurdu (6):531-42.
• Ugan, Zakir Kadiri. 1341b. “İdil-Ural Boyundaki Türk Lehçeleri Hakkında Bir Tahlil”. Türk Yurdu (7):42-47.
• Vişnevskiy, V. P. 1846. “O Religioznıh Poveryah Çuvaş”. içinde O Religioznıh Poveryah Çuvaş. Kazan’.
• Yavuz, Cemalettin. 2019. “Çuvaş Kültür Mitleri”. Ss. 441-64 içinde Uluslararası Toplum ve Kültür Araştırmaları Sempozyumu (3-5 Ekim Balıkesir/Edremit) Tam Metin Bildiriler Kitabı, editör M. Aça. Çanakkale: Toplum ve Kültür Araştırmaları Derneği Yayınları.
• Yavuz, Cemalettin. 2021. Çuvaş Mitleri ve Efsaneleri. Ankara: Bengü Yayınları.
• Yefimova, A. A., ve V. P. Stanyal. 2005. Çıvaş Halıh Pultarulıhi-Pilsempe Kilisem. Şupaşkar: Çıvaş Kineke İzdatel’stvi. Yegorov, N. İ. 1995. “Çuvaşskaya mifologiya”. Ss. 109-47 içinde Kul’tura Çuvaşskogo Kraya. Çast I: Uçebnoye Posobiye. C. 1, editör M. İ. Skvortsov. Çeboksarı: Çuvaşskoye Knijnoye İzdatel’stvo.
• Yegorov, V. G. 1964. Etimologiçeskiy Slovar’ Çuvaşskogo Yazıka. Çeboksarı: Çuvaşskoye Knijnoye İzdatel’stvo.
• Yörükan, Yusuf Ziya. 2006. Anadolu’da Aleviler ve Tahtacılar. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Zekiyev, Mirfatih. 2007. Türklerin ve Tatarların Kökeni. İstanbul: Selenga Yayınları.