Meanings Attached to Animal Names in Azerbaijan Turkish Vocabulary

Yıl 2022, Cilt: 22 Sayı: 2, 425 - 466, 28.12.2022

Tuna Beşen Delice

https://doi.org/10.32449/egetdid.1175162

Öz

Azerbaycan Türkçesi Söz Varlığında Hayvan Adlarına Yüklenen Anlamlar

Öz

Hayvan adları, bir dilin temel söz varlığı arasında sayılan sözcüklerdendir. Toplumlar, özellikle yerleştikleri coğrafyada yaşayan, kendi sosyal ve iktisadi hayatı için bakıp besledikleri hayvanların adlarını söz varlığının değişmeyen ya da en az değişen unsurları olarak tarih boyunca kullanmışlardır. Türkler gibi konar-göçer yaşam tarzı benimsemiş bir millet için hayvanlar, hayatlarının merkezinde yer alan vazgeçilmez unsurlardandır. Özellikle bu hareketli hayata uyum sağlayabilen, savaşları ve göçleri kolaylaştıran, geçimlerini sağlamaya yarayan hayvanların adları, söz varlığında daha fazla yer tutmuş ve bu hayvan adlarına diğerlerine göre çok daha fazla anlam yüklenmiştir. Bu çalışmada Azerbaycan Türkçesinde kullanılan hayvan adlarına yüklenen olumlu ve olumsuz anlamların belirlenmesi hedeflenmiştir. Bunun amacı kendi anlamı dışında başka bir anlamı karşılamak için kullanılan hayvan adı göndergesinin hangi özelliğinin bu yeni anlam için referans noktası alındığı hakkında bir kanaate ulaşmaktır. Hayvanın dış görüntüsü, mizacı, yararlı ya da zararlı olması, mitolojideki veya inanç sistemindeki yeri; hayvanlara yüklenen anlamlarla doğrudan alakalıdır. Çalışmada Azerbaycan Türkçesinin açıklamalı sözlüklerindeki bütün hayvan adları belirlenmiş ve bunlardan kendi anlamı dışında başka anlam ya da anlamlar yüklenmiş olanlar bu anlamlara göre sınıflandırılmıştır. Yine atasözleri ve deyimler sözlüklerinde hayvan adları geçen deyim ve atasözleri, o hayvan adının hangi gösterilene işaret ettiğine göre değerlendirilerek çalışmaya dâhil edilmiştir. Bu verilere göre hayvan adları, olumlu ve olumsuz anlam yüklenenler olmak üzere iki ana başlık altında alt başlıklara bölünerek incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Anahtar Sözcükler: Azerbaycan Türkçesi, söz varlığı, hayvan adları, anlambilim, atasözleri, deyimler.

Kaynakça

• Abik, A. D. (2009). Kutadgu Bilig’de hayvan adları. TUBA /JTS 33/1, 1-32.
• Altaylı, S. (2005), Azerbaycan Türkçesi deyimler sözlüğü, Ankara: Prestij Matbaası.
• Altaylı, S. (2018). Azerbaycan Türkçesi sözlüğü I-II, Ankara: TDK Yay.
• Besli, E. (2010). Eski ve orta Türkçe hayvan isimlerinin etimolojisi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Bogenbayev, N. ve Calmırza, A. (2014). Eski Türk dünya görüşündeki “kut” ve “karga” kavramları. Millî Folklor. 26/ 103, 69-79.
• Bozkaplan, Ş. A. (2007). Kutadgu Bilig’deki hayvan adları üzerine bir inceleme. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 2/4, Fall 1110-1118.
• Büyükkol, S. ve Öztütüncü, S. (2021). Türk mitolojisindeki karga/kuzgun imgesinin çağdaş türk resim sanatına yansımaları. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 14/ 33, 131-145.
• Çatalbaş, R. (2011). Türklerde hayvan sembolizmi ve din ilişkisi. Turan-Sam, Cilt: 3, Sayı: 12, Sonbahar, 49-60.
• Çoruhlu, Y. (2000). Türk mitolojisinin anahatları. İstanbul: Kabalcı Yay.
• Dalkıran, A. ve Bayrak, T. (2019). Türk kültüründe keçinin yeri ve Mehmet Başbuğ resimlerindeki yansımaları, Tarihin Peşinde ‐Uluslararası Tarih Ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 22, 25‐35.
• Doğan, L. (2001). Türk kültüründe hayvan ve hayvan isimleri. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 12, 615-659.
• Elçin, Ş. (2003). Türk halk edebiyatında turna motifi. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 0/28, 43-56.
• Ergun, P. (2011). Bebekleri dünyaya leyleklerin getirdiğine dair inancın türk mitolojisindeki kökleri üzerine. Millî Folklor, 23/ 89, 133-146.
• Gül, M. (2015). Dîvânü Lugâti’t Türk’teki hayvan adları üzerine bir inceleme. İdil , 4/15, 1-24.
• Gümüşatam, G. (2011) Kavram alanları açısından Kıbrıs Türklerince hayvanlara verilen adlar. Diyalektolog, 3-Kış, 11-32.
• Günay, D. (2007). Sözcükbilime giriş. İstanbul: Multilingual.
• Havlioğlu, D.Z. (2014). Şahmaran bir Anadolu efsanesi. (345-355). Yılan Kitabı içinde (ed. Gürsoy-Naskali, E.), İstanbul: Kitabevi Yay.
• https://obastan.com/qar%C4%9Fa/23777/?l=az (21.12.2021)
• Karakuş, İ. (1997). Türkçe ad bilim (onomastık)’de hayvan adları. Erdem, 9/27, 1143-1151.
• Kılıç, S. ve Albayrak, A. (2012). İslamiyetten önce Türklerde yiyecek ve içecekler. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 7/2, 707-716.
• Komisyon, Orucov, Ə. Ə. (1980). Azǝrbaycan dilinin izahlı lüğǝti II, Bakı: Elm.
• Komisyon, Orucov, Ə. Ə. (1983). Azǝrbaycan dilinin izahlı lüğǝti III, Bakı: Elm.
• Komisyon, Orucov, Ə. Ə. (1987). Azǝrbaycan dilinin izahlı lüğǝti IV, Bakı: Elm.
• Komisyon, Orucov, Ə. Ə. (ed.) (1963). Azǝrbaycan dilinin izahlı lüğǝti I, Bakı: Azǝrbaycan SSR Elmler Akademiyası Nǝşriyyatı.
• Konur, E. (2016). Türkiye Türkçesi ve Azerbaycan Türkçesindeki hayvan isimleri üzerine bir inceleme, https://edebiyatvesanatakademisi.com/Icerik.aspx?a=/e/YORUMLAR/Makale/T%c3%9cRK%c4%b0YE-T%c3%9cRK%c3%87ES%c4%b0 (10.03.2021)
• Köse, S. (2019). Türk kültüründe baykuş. Kültür Araştırmaları Dergisi, 1/ 3, 288-301.
• Kuyma, E. (2018). Senglâh’ta renk adları ile kullanılan hayvan adları. Turkish Studies, 13/15, Spring, 305-321
• Mert, O. (2007). Kazak Türkçesi'nde hayvan adlarıyla kurulan atasözleri. (ed. Şimşir, S. ve Aydoğan, B.) Kazakistan ve Türkiye'nin Ortak Kültürel Değerleri Uluslar Arası Sempozyumu 21-23 Mayıs 2007 kitabı içinde. Almatı, 297-312.
• Musaoğlu, M. ve Gümüş, M. (1995). Azerbaycan atasözleri. Ankara: Engin Yay.
• Ögel B. (1993). Türk mitolojisi I. 2. bs. Ankara: TTK Yay.
• Ögel B. (1995) Türk mitolojisi II. Ankara: TTK Yay.
• Ögel B. (2000). Türk kültür tarihine giriş I. 4. bs., Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
• Ögel B. (2001-a). Türk kültürünün gelişme çağları II. İstanbul: MEB Yay. Ögel B. (2001-b). Türk mitolojisi I. İstanbul: MEB Yay.
• Öz, A. (2000). Hayvanlarla ilgili Özbek atasözleri. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 9, 114-159.
• Özbaş, M. (2010). Kurtarıcı kargadan burnu pislikten çıkmayan kargaya: türk halk anlatılarında karganın dönüşümü. Millî Folklor, 22/ 88, 57-65.
• Sağlık-Şahin, S. (2009 ). Türkmen Türkçesinde hayvan adlarının olumsuz anlamda kullanımları üzerine. (ed. Naskali, E. G. ve Altun, H. O. “Türk kültüründe hakaret”), Acta Turcica Çevrimiçi Tematik Türkoloji Dergisi, 1- 2/1, 16-27.
• Sayın-Alsan, Ş. ve Akın, S. (2020). Türk kültür ve sanatında geyik sembolizmi. Ulakbilge, 45, 215-226.
• Sili, T (1997). Atayurttan anayurda deve folkloru. bilig, 4/ Kış.
• Şahin, G. (2019). Türk dünyasında domuz (sus scrofa domesticus) yetiştiriciliği ve Türk kültüründe domuz, Uluslararası Afro-Avrasya Araştırmaları Dergisi, 5/9, 104-122.
• TDK https://sozluk.gov.tr/ (Erişim tarihi: 23.10.2021)
• Tokyürek, H. (2013). Eski Uygurcada hayvan adları ve bunların kullanım alanları, TÜBAR-XXXIII / Bahar, 221-281
• Vardar, B.;Güz, N.; Huber, E.; Senemoğlu, O. ve Öztokat, E. (2018). Açıklamalı dilbilim terimleri sözlüğü. İzmir: ABC Kitabevi.