Memlûk – Çağataylı İlişkilerine Dair Bazı Tespit ve Değerlendirmeler

Yıl 2023, Cilt: 23 Sayı: 1, 41 - 57, 26.06.2023

Kazım Uzun

https://doi.org/10.32449/egetdid.1284390

Öz

Moğolların batı yönlü ilerleyişleri Ortadoğu’da köklü değişikliklere sebep oldu. Deşt-i Kıpçak sahasında Altın Orda Devleti’nin ve İran merkezli olarak da İlhanlı Devleti’nin kurulması bu değişimlerin başında geliyordu. İlhanlıların bu ilerleyişini ancak Memlûkler 1260 yılında Ayn Câlut’ta durdurabildiler. Ne var ki, takip eden yaklaşık yarım yüzyılı aşkın süreçte İlhanlıların Azerbaycan, Anadolu ve Suriye’de hâkim olma gayretleri devam etti ve Memlûklere karşı saldırgan tutumlarında herhangi bir değişiklik olmadı. Bununla birlikte, İlhanlılar kendi soydaşları ve aynı zamanda sınır komşuları olan Altın Orda ve Çağataylılar ile de mücadele halindeydiler. İlhanlıların diğer sınır komşuları ile düşmanca ilişkileri Memlûkleri, Altın Orda, Çağataylılar ve hatta Anadolu Selçukluları ile doğal birer müttefik adayı haline getiriyordu. Sultan Baybars dönemin büyük güçlerinden ve Müslüman bir lidere sahip Altın Orda Devleti ile ilişkiler tesis ederek bunları geliştirmeyi başardı. Bununla birlikte, Çağataylıların da bölgenin etkili güçlerinden biri, İlhanlılarla sınır komşusu ve aynı zamanda mücadele halinde olmaları Memlûkleri onlarla da diplomatik ilişkiler kurma yönünde teşvik etti. Nihayet Memlûklerin, bir süre Çağataylıların üst hâkimi pozisyonunda bulunan Kaydu ve sonra Çağatay hanları ile ilişkilerine dair kayıtlar kaynaklara yansımıştır. Bu çalışma söz konusu kayıtları ortaya koyma ve aynı zamanda bunları dönemin konjonktürüne uygun düşen bir bağlamda değerlendirmeyi hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Memlûkler, Çağataylılar, Kaydu, İlhanlılar, Altın Orda

Some Findings and Evaluations on The Mamluks and The Chagataids Relations

Öz

The westward advance of the Mongols caused radical changes in the Middle East. The establishment of the Golden Horde State in the Desht-i Qipchaq area and the Ilkhanate State based in Iran were at the forefront of these changes. The Ilkhanids could not be stopped until 1260 when the Mamluks could hinder their advance in Ain Jalut. However, in the following half-century, Ilkhanids’ efforts to dominate Azerbaijan, Anatolia and Syria continued, and there was no change in their aggressive policy towards the Mamluks. The Ilkhanids also were at war with their own kinsmen, as well as their northern and eastern border neighbors, the Golden Horde and the Chagataids. The hostile stance of the Ilkhanids towards their other border neighbors set the Mamluks natural candidates of allies for the Golden Horde, the Chagataids and even the Anatolian Seljuks. Sultan Baybars succeeded in establishing and developing relations with the Golden Horde state, which was among of the great powers of the time under te reign of a Muslim leader. In addition, the Chagataids were also among the influential powers in the region, bordering the Ilkhanids and they were in conflict with them which encouraged the Mamluks to establish diplomatic relations with them as well. The accounts of the Mamluks’ relations with Qaidu, who were the de facto ruler of the Chagataids for a while, and Chagatai khans were reflected in the sources. This study aims to reveal these accounts and at the same time study them in a context to investigate the period.

Anahtar Kelimeler

The Mamluks, The Chagataids, Qaidu, The Ilkhanids, The Golden Horde

Kaynakça

• Abdullah es-Safedî. (2003). Nüzhetü’l-mâlik ve’l-Memlûk, tah. Ömer
• Abdüsselam Tedmurî. el-Mektebetü’t-Asriyye.
• Alan, H. (2016). Çağatay Hanlığı. Hayrunnisa Alan – İlyas Kemaloğlu (Ed.), Avrasya’nın Sekiz Asrı Çengizoğulları içinde (s. 68-97). Ötüken.
• Alican, M. (2016). Tarihin Kara Yazısı Moğollar. Timaş.
• Amitai-Preiss, R. (1995). Mongols and Mamluks: the Mamluk-Ilkhanid War 1260–1281. Cambridge University Press.
• Baybars el-Mansûrî. (1998). Zubdetu’l-fikre fî tarîhi’l-hicre. tah., Donald S. Richards. Das Arabische Buch.
• Biran, M. (2002a). The Chaghadaids and Islam: The Conversion of Tarmashirin Khan (1331-34). Journal of the American Oriental Society, 122/4, ss. 742-752.
• Biran, M. (2002b). The Battle of Herat (1270): A case of ınter-Mongol warfare. Nicola Di Cosmo (Ed.), Warfare in Inner Asia içinde, (s. 175–220). Brill.
• Biran, M. (2019). The Mamluks and Mongol Central Asia. Reuven Amitai – Stephan Conermann (Ed.), The Mamluk Sultanate from the perspective of regional and world history içinde, (s. 367-389). Bonn University Press.
• Broadbridge, A. F. (2008). Kingship and ıdeology in the Islamic and Mongol Worlds. Cambridge University.
• Cüveynî. (2013). Tarih-i cihan güşa. (Mürsel Öztürk, Çev.). Türk Tarih Kurumu.
• Ebü’l-Fedâil. (1973). Ägypten und Syrien Zwischen 1317 und 1341 in der chronik des Mufaddal Ibn Abî al-Faḍâ’il, (en-Nehcü’s-Sedîd ve Dürrü’l-Ferîd fî mâ ba’d tarîhi İbni’l-Âmîd, havâdisu’l-fetre beyne sene 717-741 hicriyye). Samira Kortantamer (Ed.), Klaus Schwarz Verlag.
• Ebü’l-Fedâil. (1982, 1985). en-Nehcü’s-sedîd ve dürrü’l-ferîd fî mâ ba’d tarîhi İbni’lÂmîd, (E. Blochet neşr. ve Fran. çev.), [I. Kısım, Patrologie Orientale, C. 12, Turnhout 1982, içinde], s. 65-208 (407-550); [III. Kısım, neşr. ve Fran. çev. E. Blochet, Patrologie Orientale, C. 20, Turnhout 1985, içinde], s. 1-267 (512-776).
• el-Cezerî. (1998). Havâdisü’z-zaman ve enbâ’uhû ve vefeyâtü’l-ekâbir ve’l-aʿyân min ebnâʾihî. C. II, neşr. Ömer Abdüsselam Tedmurî. el-Mektebetü’t-Asriyye
• el-Ömerî (1988). et-Ta’rîf bi-Mustelehi’ş-Şerîf. tah. Muhammed Hüseyin Şemseddin. Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• el-Ömerî. (2010). Mesâlikü’l-Ebsâr fî Memâlik’il-Emsâr. C. III, neşr., Kamil Selman el-Cubûrî. Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Hayton. (1906). La Flor des estoires. Recueil des historiens des croisades, documents Arméniens, C. II, (s. 111-253).
• He’tum (2021). The history of the Tartars: flower of the histories of the East, trans. Robert Bedrosian. Sophene.
• Herevî. (1383). Tarihnâme-i Herat. neşr., Gulâm Rızâ Tabâtabâî Mecd. İntişârât-ı Esâtîr.
• İbn Abdüzzâhir. (1976). er-Ravzu’z-Zâhir fî Sîreti’l-Meliki’z-Zâhir, tah., Abdülaziz el-Huveytır. (y.y.).
• İbn Battûta. (1987). Rıhletu İbn Battûta, Tuhfetu’n-Nuzzâr fî Garâibi’l-Emsâr ve Acâibi’l-Esfâr. neşr., Muhammed Abdulmun’im el-Aryân. Dâru İhyâi’l-Ulûm.
• İbn Hacer. (1997). ed-durerü’l-kâmîne fî a’yâni’l-mieti’s-sâmine. C. I, neşr., Abdülvâris Muhammed Ali. Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• İbn Kesîr. (2015). el-bidâye ve’n-nihâye. C. XV, tah., Komisyon. Dâru İbn Kesîr.
• İbn Vȃsıl. (1884). Müferricü’l-Kurȗb fî Ahbâri Benî Eyyûb, [Сборник материалов, относящихся к истории Золотой орды, ed., V. Tiesenhausen, C. I, Petersburg 1884, içinde], s. 70-75.
• İbnü’d-Devâdârî. (1960). Kenzü’d-dürer ve câmiʿu’l–gurer, C. IX, neşr., Hans R. Roemer. Matbaatu Lecneti’t-Telif ve’t-Terceme ve’n-Neşr.
• İbnü’l-Furât. (1939, 1942). Tarihu İbnü’l-Furât, C. VIII, neşr., Konstantin Zureyk – Necla İzzeddin; C. VII, neşr., Konstantin Zureyk. el-Matbaa el-Amrikaniyye.
• Jackson, P. (2023). Chaghatayid dynasty. Encyclopedia Iranica, http://www.iranicaonline.org/articles/chaghatayid-dynasty, 13.03.2023, sa. 20: 23.
• Kafalı, M. (2005). Çağatay Hanlığı (1227-1345). Berikan.
• Kanat, C. (2000). Memlûkler ve Çukurova. Efsaneden tarihe tarihten bugüne Adana: köprü başı, (M. Sabri Koz - Erman Artun, haz,), (s. 93-107). Yapı Kredi.
• Kanat, C. (2001). Baybars zamanında Memlûk-İlhanlı münasebetleri (1260-1277). Tarih İncelemeleri Dergisi, S. 16, s. 31-45.
• Kanat, C. (2022). Ortadoğu’da hâkimiyet mücadelesi, Memlûk – Timurlu münasebetleri 1382-1447. Türk Tarih Kurumu.
• Kâşânî. (1391). Tarih-i Olcaytu. neşr., Mehîn Hamblî. Şirket-i İntişarat-ı İlmi ve Ferhengi.
• Khelejani, A. H. (2013). İlhanlılar ile Altın Orda Devleti’nin siyasi ve sosyal ilişkileri. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Korykoslu Hayton. (2023). Doğu ülkeleri tarihinin altın çağı. (Altay Tayfun Özcan, haz. ve çev). Kronik.
• Kutlu, M. (2020). Kayalık: Bir Karluk Yabgu devleti başkenti. Anasay, S. 11, s. 105-128.
• Makrîzî. (1936). es-Sulûk li-Maʿrifeti Düveli’l-Mülûk. C. I, tah., Muhammed Mustafa Ziyâde. Dâru’l-Kütübi’l-Mısrıyye.
• Morgan, D. (2001). The Mongols. Blackwell.
• Nuveyrî. (2004). Nihayetü’l-ereb fî funûni’l-edeb. C. XXVII, XXXI, (Necip Mustafa Fevvâz - Hikmet Kaşlî Fevvâz tah.). Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Özbek, S. (2002). Yakın Doğu Türk-İslâm Tarihinin akışını değiştiren bir meydan savaşı: Ayn Calud. Türkler Ansiklopedisi, C. 5, Hasan Celal Güzel – Kemal Çiçek – Salim Koca (Ed.). (s. 127-133). Yeni Türkiye Yayınları.
• Özbek, S. (2018). Moğolları durduran Türk Sultan Baybars. Berikan. Özgüdenli, O. G. (2009). Moğol İranında gelenek ve değişim, Gazan Han ve reformları (1295-1304). Kaknüs.
• Remzî, M. M. (2002). Telfîku’l-Ahbȃr ve Telgîhu’l-Ȃ’sȃr fî Vakȃi’ Kazan ve Bulgâr ve Mulûki’t-Tatar. C. I. Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Reşîdüddin. (2013). Câmiu’t-tevârih (İlhanlılar kısmı). (İsmail Aka – Mehmet Ersan – Ahmad Hesamipour Khelejani, Çev.). Türk Tarih Kurumu.
• Runciman, S. (2008). Haçlı seferleri tarihi. C. III, (Fikret Işıltan, Çev.). Türk Tarih Kurumu.
• Safedî. (1991). Kitabu’l-vâfi bi’l-vefeyât. C. X, neşr., Stefan Wild – Ulrich Haarmann. Dâru Sadr.
• Sağlam, A. (2017). Suriye’de hâkimiyet mücadelesi, İlhanlılar – Memlûkler (1298-1304). Çamlıca.
• Sağlam, A. (2018). Memlûk-İlhanlı diplomatik ilişkileri. Belleten, 82/293, s. 83-157.
• Spuler, B. (2011). İran Moğolları. (Cemal Köprülü, Çev.). Türk Tarih Kurumu.
• Uyar, M. (2012). İlhanlı-Memlûk mücadelesinde bir kırılma noktası: Vâdî el-Hazindâr Savaşı. International Congress of Asian and North African Studies, (10-15 Eylül 2007 Ankara), (s. 1-8). Atatürk, Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu.
• Uzun, K. (2021). Başlangıcından Sultan En-Nâsır Muhammed’in üçüncü saltanatına kadar Memlûk – Altın Orda siyasi ve diplomatik ilişkileri. Tarih İncelemeleri Dergisi, XXXVI/2, s. 735-765.
• Uzun, K. (2022). Sultan en-Nâsır Muhammed’in üçüncü cülûsundan sonra Memlûk-Altın Orda siyasi ve diplomatik ilişkileri. Tarih Dergisi, S. 77, s. 15-52.
• Vassâf. (1346). Tahrîr-i tarihi vassâf. nşr., Abdulmuhammed Ȃyetȋ. Bünyad-ı Ferheng-i İran.
• Yûnînî. (1955). Zeylu mirâti’z–zaman. C. II, neşr., Dairetu’l-Maârifi’l-Osmaniye. Dairetu’l-Maârifi’l-Osmaniye.