A Lead Family in the History of Azerbaijani Press: Unsizade

Yıl 2024, Cilt: 24 Sayı: 2, 643 - 664, 17.12.2024

Fatih Ertürk

https://doi.org/10.32449/egetdid.1492858

Öz

The progress in the Azerbaijani press, which started with Said Unsizade’s Ziya, had reached to a different point with Kashkul published by Jalal Unsizade before the closure of Ziya-yı Kafkasya. In terms of content and scope, Keskül continued its activities for many years as a scientific, literary, historical and political organ of the society, contributing to the national awakening. At this point, it was exposed to the censorship of the Tsar many times and was closed down for this reason. Unsizades contributed to the cultural development of Azerbaijan not only by the newspapers they published, but also by translating and printing into Azerbaijani Turkish the well-known names and works of their contemporaries from the Eastern world to Russia and Europe in the private printing houses they established. Until the period of freedom created by the Revolution of 1905, when the Azerbaijani press had the opportunity to prosper, in a period when the censorship of the Tsar was at its peak, the Unsizades created a foundation with their activities for the enlightenment of the Azerbaijani people and not to lag behind the contemporary societies. Unsizades, who continued their lives in Turkey after Azerbaijan, were present in these lands during the transition from the Ottoman Empire to the Republic of Turkey and died here again. There is no independent study on Unsizades, who can create a rich cultural accumulation with their personalities and activities, neither in Azerbaijan nor in Turkey. This study aims to recognise Unsizades, who have an important place in the history of Azerbaijani printing press, and to understand their activities within Turkish history. Unsizades, who continued their lives in Turkey after Azerbaijan, were present in these lands during the transition from the Ottoman Empire to the Republic of Turkey and died here again. There is no independent study on Unsizades, who can create a rich cultural accumulation with their personalities and activities, neither in Azerbaijan nor in Turkey. This study aims to recognise Unsizades, who have an important place in the history of Azerbaijani printing press, and to understand their activities within Turkish history.

Anahtar Kelimeler

Caucasus, Azerbaijan, history of press, newspaper, Unsizade

Azerbaycan Matbuat Tarihinde Öncü Bir Aile: Ünsizadeler

Öz

Said Ünsizade’nin Ziya’sı ile başlayan Azerbaycan matbuatındaki ilerleme daha Ziya-yı Kafkasya kapanmadan önce Celal Ünsizade’nin çıkarmış olduğu Keşkül ile farklı bir noktaya ilerledi. Keşkül içerik ve kapsam bakımından ilmî, edebî, tarihî ve siyasi toplumu ilgilendiren, milli uyanışına katkı sağlayan bir matbuat organı olarak faaliyetini uzunca yıllar sürdürdü. Bu noktada birçok defa Çar sansürüne takıldı ve yine bu sebepten kapatıldı. Ünsizadeler sadece çıkarmış oldukları gazeteler ile değil, kurmuş oldukları şahsi matbaalarda Şark dünyasından Rusya ve Avrupa’ya kadar çağdaşı oldukları dünyanın tanınmış isimlerine ait eserleri Azerbaycan Türkçesine çevirip yayınlayarak Azerbaycan’ın kültürel gelişimine katkı sağladılar. Ünsizadeler Azerbaycan matbuatının zenginleşme imkânı bulduğu 1905 İhtilali’nin doğurmuş olduğu serbestlik dönemine kadar, Çar sansürünün zirvede olduğu bir dönemde Azerbaycan halkının aydınlanması ve çağdaşı toplumlardan geri kalmaması için çalışarak yaptıkları faaliyetler ile milli matbuat açısından bir temel oluşturdular. Azerbaycan’dan sonra hayatlarına Türkiye’de devam eden Ünsizadeler, Osmanlı’dan Türkiye Cumhuriyeti’ne geçiş döneminde bu topraklarda yaşayarak Türkiye’de vefat ettiler. Şahsiyetleri ve faaliyetleri ile zengin bir kültürel birikim oluşturabilen Ünsizadeler hakkında müstakil bir çalışma ne Azerbaycan’da ne de Türkiye’de bulunmamaktadır. Bu çalışma Azerbaycan matbuat tarihinde önemli bir yere sahip olan Ünsizadelerin tanınmasını ve yapmış oldukları faaliyetlerin Türk tarihi içerisinde anlaşılmasını amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kafkasya, Azerbaycan, matbuat tarihi, gazete, Ünsizadeler

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları: BOA, İ..EV.., nr, 4, 6 / BOA, Y..PRK.EŞA., nr, 24, 3 / BOA, Y..EE.., 145,4 / BOA, İ..HR.., 419,34 / BOA, 180-9-0-0, 45, 232, 1 / BOA, DH.MKT, No. 1923, Gömlek No. 46. / BOA, MF.MKT, No. 157, Gömlek No. 14, 1. / BOA, BEO, No. 174, Gömlek No. 13033, 1. / BOA, Dahiliye Mektubi Kalemi [DH.MKT], No. 1273, Gömlek No. 92, 1. / Dışişleri Bakanlığı Türk Diplomatik Arşivi, 500, 8365, 57884, 1 / Dışişleri Bakanlığı Türk Diplomatik Arşivi, 500, 8365, 57884, 2
• Gazete: Hakimiyet-i Milliye, 19.02.1933.
• Araştırma ve İnceleme Eserler Akarslan, Z. (2019). Azerbaycan’da Kültürel Uyanış ve Basın. Avrasya İncelemeleri Dergisi, 8(1), 1-22.
• Akarslan, Z. (2022). Azerbaycan’da Hapsedilmiş Bir Aydın Ahmed Bey Pepinov (1893-1938). Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 22(1), 1-19.
• Akarslan, Z. (2022). Azerbaycan Cumhuriyeti’nde Siyasi Bir Muhacir: Abbas Bey Atamalıbeyov (1895-1971). Kültür Araştırmaları Dergisi, 12, 89-103.
• Akarslan, Z. (2022). Azerbaycan’ın Bağımsızlık Tarihinde Sosyalist Bir İsim: Aslan Bey Sefikürdski (1881-1937). Humanitas, 10 (19), 16-31.
• Akarslan, Z. (2024). Azerbaycan’da Bağımsızlığa Adanmış Bir Ömür: Fethali Han Hoyski (1875-1920). Gazi Türkiyat, 34, 129-149.
• Akçura, Y. (2006). Türk Yılı 1928. Türk Tarih Kurumu.
• Aliyev, M, (2016). Ekinci’nin Mabedi-Ziya. A.M.E.A., Matbuat Tarihi ve Gazeteçilik Sorunları (Makaleler Toplusu). Bakü.
• Aşırlı, A. (2009). Azerbaycan Matbuatı Tarixi (1875-1920). Elm ve Tehsil. Azərbaycan Dövri Mətbuatı 1875-1990 Bibliografiya, tərtib edən: Solmaz Rustəmova, Azərnəşr, Bakı 1993.
• Ertürk, F. (2024). Azerbaycan matbuatında bir devir: Ünsizadeler (1842–1903) (Tez No. 841102) [ Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Hacıyeva, L. (2017). Azərbaycan Rusdili Dövri Mətbuatının Tarixindən (1871-1918). Elm ve Təhsil.
• İsmayilov, İ. (2007). Azərbaycan Nefti XX Əsrdə (Hərbi-Siyasi Baxış). Azərbaycan Dövlet Neft Akademiyası.
• Mirəhmədov, Ə. (2013). Azerbaycan Jurnalistleri Ve Naşirleri (Ensiklopediya). Ərgünəş.
• Musabeyov, R. (Mart 2002). Azerbaycan Politik Elitinin Oluşumu ve Tarihsel Özellikleri (Araz Aslanlı, Çev.) Stratejik Analiz, II (23), 108.
• Rüstemxanlı, T. (2019). Azerbaycan Edebiyyatında İstiqlal İdeyasının Formalaşmasında Edebi Meclislerin Rolu. Uluslararası Beşeri Bilimler ve Eğitim Dergisi (IJHE), 5 (10), 340-354.
• Şahverdiyev, A. (2006). Azerbaycan Matbuatı Tarihi. Tahsil.
• Şirvani, S. A. (2005). Seçilmiş Eserleri 1.Cilt. Avrasiya Press.
• Tanrıverdi, M. (2019). Çarlık Rusyası’nda Tiflis Vilayeti (1846-1914). Türk Tarih Kurumu.
• Togan, Z. V. (2020). Hatıralar. Türkiye Diyanet Vakfı.
• Yeşilot, O. (2015). Ateş Çemberinde Azerbaycan. Yeditepe.
• Yeşilot, O. (Güz 2015). Çarlık Rusyası’nın Azerbaycanı İşgali (Kafkasya Başkomutanı General Sisianov’un Faaliyetleri ve Öldürülmesi). Türklük Araştırmaları Dergisi, 18, 127-128.
• Yeşilot, O. (2008). Türkmençay Antlaşması Sonuçları. A.Ü Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 36, 187-199.
• Yeşilot, O. (2015). Hacı Zeynelabidin Tagiyev. Yeditepe.
• Zeynelzade, A. (2006). Azerbaycan Metbuatı ve Çar Senzurası 1850-1905. Elm.
• İnternet Kaynakları https://mektebgushesi.az/2018/11/12/nazim-nəsrəddinov-gorkəmli-maarifci-səid-əfəndi-unsizadə-1825-1905-haqqinda-yeni-faktlar-və-incələmələr/ [Erişim tarihi: 15.06.2023].
• Sait Ünsi Efendi Mezar Taşı Kitabesi, Taşların Dili Belgeseli, Diyanet Tv, 09.06.2020. [Erişim tarihi: 06.08.2023].