300. Yaş Gününde Mahtumkulu Firaki ve Divanı’nda Bulunan Kozmolojik Ögeler

Yıl 2024, Cilt: 24 Sayı: 2, 389 - 415, 17.12.2024

Umut Çetinbaş

https://doi.org/10.32449/egetdid.1528501

Öz

2024 yılı itibarıyla Türkmenistan’ın büyük şairi Mahtumkulu Firaki’nin 300. yaş günü olması hasebi ile hazırlanan bu makale, onun şairane kişiliğini, bağımsızlık mücadelesini ve didaktik tutumuna bir bakıştır. Mahtumkulu yaşadığı dönemin kültürel, sosyal yaşamını şiirleri ile yansıtmış ve döneminin tüm zorluklarına bir ayna olmuştur. Tasavvufi şiirleri ile temsiliyetini bildirmiş ve dinsel bir idol olmuştur. Divanında bulunan şiirlerin içerdiği kozmolojik unsurlar ile dinsel teslimiyetini vurgulamış, kozmolojiyi kendi İslami anlayışı ile birleştirmiştir. Türkmenistan’da Kur’an-ı Kerim’den sonra en çok okunan kitabın Mahtumkulu Divanı oluşu sebebi ile de önemli bir yer tutan Mahtumkulu, sanatın halk nezdinde ne kadar önemli olduğunu şiirleri ile kanıtlamıştır. “Sanat toplum içindir” anlayışını benimseyen Mahtumkulu, Şiirlerinin halk tarafında okunup anlaşılması için dilini özenle seçmiş ve halk arasında şiirleri atasözü olarak kullanılmaya başlanmıştır. Genel itibarıyla bağımsızlığın sadece silah ile kazanılmayacağının bir örneğini teşkil eden Mahtumkulu, bağımsızlığın edebî savunucusu olmuş, Türkmenistan ve de Orta Asya’nın en önemli şairleri arasında yer almış akabinde Türkmenistan’ın Yunus Emre’si diye anılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Şiir, kozmoloji, Mahtumkulu Firaki, Türkmenistan, bağımsızlık

300th Birthday of Mahtumkulu Firaki and Cosmological Elements in his Diwan

Öz

As 2024 marks the 300th birthday of Turkmenistan’s great poet Mahtumkulu Firaki, this article is a glimpse into his poetic personality, his struggle for independence and his didactic attitude. Mahtumkulu reflected the cultural and social life of the period he lived in with his poems and became a mirror to all the difficulties of his time. With his mystical poems, he declared his representation and became a religious idol. He emphasized his religious submission with the cosmological elements contained in the poems in his Divan and combined cosmology with his Islamic understanding. Mahtumkulu Divan is the most widely read book in Turkmenistan after the Holy Quran, and Mahtumkulu proved the importance of art in the eyes of the people with his poems. Mahtumkulu, who adopted the understanding of “art is for society”, carefully chose his language so that the people could use his poems comfortably in their daily lives, and his poems began to be used as proverbs among the people. In general, Mahtumkulu, who set an example that independence could not be won only with arms, became the literary defender of independence and was one of the most important poets of Turkmenistan and Central Asia, and was subsequently called the Yunus Emre of Turkmenistan.

Anahtar Kelimeler

Poetry, cosmology, Mahtumkulu Firaki, Turkmenistan, independence

Kaynakça

• Aliyeva, M. (1999). Büyük Türkmen şairi Mahtumkulu. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 3(2), 277–296.
• Arnazarov, S. (2004). Diyanet Aylık Dergi. https://dergi.diyanet.gov.tr/makaledetay. php?ID=315
• Artun, D. E. (t.y.). Şair Mahtumkulu’nun şiirlerinde sanat, estetik ve üslup. Diyanet Dergi. https://dergi.diyanet.gov.tr/makaledetay.php?ID=3156
• Asya, A. N. (1975). Bir rüzgâr bekliyor. Ötüken.
• Asya, A. N. (t.y.). Bayrak şiiri. Milliyet. Erişim Tarihi: 13 Temmuz 2024, https://www. milliyet.com.tr/siirler/bayrak-siiri-arif-nihat-asya-6355659
• Aşırov, A. (1984). Magtımgulınıñ golyazmalarınıñ tesviri. Ilım.
• Aşirov, T. (2016). Mahtumkulu, sovda burjuaziyasının ideologı. Sanal Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 1(2), 30–35.
• Baqui, G. A. (2000). Rubaıyat-e-Omar Khayyam: A new approach to his philosophy. Khulna University Studies, 2(1), 1–5. https://doi.org/10.53808/KUS.2000.2.1.1-5-ah
• Bardak, A. (2022). Şeyh Müfîd’in kozmoloji anlayışı. Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi, 6(2), 867–896. https://doi.org/10.32711/tiad.1144314
• Baş, M. (2023). Mahtumkulu Firaki’nin Divanında dini motifler. Oğuz-Türkmen Araştırmaları Dergisi, 7(2), 39–56.
• Berry, T. (2009). The sacred universe: Earth, spirituality, and religion in the twenty-first century. Columbia University Press.
• Beşen, D. T. (2017). Mahtumkulu’nu şiirleriyle tanımak. Bartın Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 2(1), 81–102.
• Beyatlı, Y. K. (1970). Eğil dağlar. Milli Eğitim.
• Beyatlı, Y. K. (1995). Kendi gök kubbemiz. Milli Eğitim.
• Cappi, A. (2009). The cosmology of Edgar Allan Poe. Proceedings of the International Astronomical Union, 5(S260), 315–320. https://doi.org/10.1017/ S1743921311002468
• Caran, M. (2003). Divan şiirinde kozmik unsurlar: 15, 16, 17 ve 18. yüzyıl şairlerinden Ahmet Paşa, Necati Bey, Fuzuli, Baki, Nef’i, Na’ili, Nedim ve Şeyh Galib’in kasidelerinde kozmik unsurlara bakış ve kozmik unsurları kullanış tarzlarının karşılaştırılması. [Yüksek lisans tezi, Fırat Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Clickety Clack: A railway poem. (t.y.). Open Learning. Erişim tarihi: 14 Temmuz 2024, https://www.open.edu/openlearn/ society-politics-law/clickety-clack-railway-poem
• Crawford, A. (2023). ‘Cosmos’: A poetic reflection on the medieval model. The Symbolic World. Erişim adresi: https://www.thesymbolicworld.com/content/cosmos-a-poetic-reflection-on-the-medieval-model
• Duran, H. (2015). Mahtumkulu’nun şiirlerinde kutsal mekânlar. Uluslararası Türkmen Şairi Mahtumkulu Firaki Sempozyumu içinde (s. 11–21).
• Erdem, C. (2023). Türkmen şairi Mahtumkulu Firâkî’de Ehlibeyt sevgisi ve On İki İmam. Sürek Alevilik – Bektaşilik ve Kültür Araştırmaları Dergisi, 1, 34–45.
• Güzel, A. (2014). Mahtumkulu Dîvânı, Türkmence-Türkçe (A. Güzel, A. Duymaz, B. Sarıyev, N. Biray, H. Duran, E. Yılmaz, H. İ. Kutlu & E. Üşenmez, Haz.). TİKA.
• Güzel, A. (2015). Uluslararası Türkmen Şairi Mahtumkulu Firaki Sempozyumu Bildiri Kitabı. Ankara.
• Hanıyev, M. (2018). Türkmenlerin sûfî ve filozof şairi Mahtumkulu Firakî. Akademya Dergisi. https://akademyadergisi.com/turkmenlerin-sufi-ve-filozof-sairi-mahtumkulu-firaki
• Karaduman, R. (2020). Ahmedi Divanı’nda kozmik unsurların kullanımı. Hars Akademi Uluslararası Hakemli Kültür Sanat Mimarlık Dergisi, 3(6), 274–292.
• Köklerimizin İzinde-3: Mahtumkulu Firakî. (t.y.). Geliş tarihi: 03 Ağustos 2023, Erişim adresi: http://gazi.edu.tr/view/news/272079/koklerimizin-izinde-3-mahtumkulu-firaki
• Kramer, S. N. (1999). Sümer mitolojisi. Kabalcı Yayınevi.
• Mahtumkulu Firâki ve Türk Dünyası Edebiyatı Uluslararası Bilimsel Konferansı. (t.y.). Geliş tarihi: 03 Ağustos 2023, https://www.turksoy.org/haberler/12-seki-ipekyolu-uluslararasi-muzik-festivali-kapanis-konseriyl
• Mahtumkulu Firâki ve Türk Dünyası Edebiyatı Uluslararası Bilimsel Konferansı düzenlendi. (2023). Yerli Düşünce Dergisi. Erişim Tarihi: 03 Ağustos 2023, https://www.yerlidusunce.com/mahtumkulu-firaki-ve-turk-dunyasi-edebiyati-uluslararasi-bilimsel-konferansi-duzenlendi/
• Mahtumkulu Kimdir? Özgeçmişi ve biyografisi. (t.y.). Erişim Tarihi: 03 Ağustos 2023, https://www.turkcesozlukler.com/mahtumkulu-kimdir
• Mahtumkulu. (t.y.). TDV İslam Ansiklopedisi. Erişim Tarihi: 03 Ağustos 2023, https://islamansiklopedisi.org.tr/mahtumkulu?ysclid=lkvkly2ae145191662
• Ögel, B. (2003). Türk mitolojisi, Cilt 1. Türk Tarih Kurumu. Prashanth, P. (2016). The philosophical and mystical themes in Omar Khayyam’s Rubaiyat. International Journal of Research and Analytical Reviews.
• Sağlam, S. (2013). Mahtumkulu’nun tenkidî şiirleri üzerine. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, 2(2), 161–178. https://doi.org/10.7884/teke.157
• Sağlam, S. (2018). Mahtumkulu’nun şiir dünyasında toprak. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 21(39), 39–53. https://doi.org/10.31795/ baunsobed.437778
• Sansom, P. (Ed.). (1994). Şiir yazmak. Newcastle upon Tyne: Bloodaxe Books.
• Stillman, J. (2000). Şairin el kitabı ve kafiye sözlüğü (Orijinal çalışma 1966’da yayımlanmıştır). Thames & Hudson.
• Swimme, B. (1999). Hidden heart of the cosmos: Humanity and the new story. Orbis Books.
• Şahin, G. S. (2012). Türkmen Türklerinde toprak. Çevrimiçi Tematik Türkoloji Dergisi.
• Şahin, S. (2019). Kuzey Kafkasya (Stavropol) Türkmen edebiyatında Mahtumkulu. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (44), 93–113. https://doi.org/10.21563/sutad.511062
• Temizkan, M. (2010). On sekizinci yüzyılın şartları içinde Mahtumkulu. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 10(1), 173–184.
• Temur, N. (2017). Bir kültürel bellek mekânı olarak Mahtumkulu Divanı. Türkbilig.
• TİKA’dan Türkmenistan’ın Milli Şairi Mahtumkulu Firaki’nin 290. yılı etkinliklerine destek. (2014). TİKA. Erişim Tarihi: 03 Ağustos 2023, https://tika.gov.tr/detailtikadan_turkmenistanin_milli_sairi_mahtumkulu_firakinin_290_yili_etkinliklerine_destek/
• Togan, Z. (2013). Mahtumkulu Divanı ve yedi asırlık Türkçe bir manzume. Şerh ve tenkit eden: Şeyh Muhsin Fânî. İstanbul: 1340. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi.
• Türkçe Bilgi: Mahtumkulu Firaki. (t.y.). Türkçe Bilgi. Erişim Tarihi: 31 Temmuz 2023, https://www.turkcebilgi.com/mahtumkulu_firaki
• Yakıcı, A. (2015). Mahtumkulu’nun şiirlerinde değerler eğitimi. Uluslararası Türkmen Şairi Mahtumkulu Firaki Sempozyumu içinde (s. 55–58).
• Yıldız, N. (2015). Magtımgulı nasıl tapşırdı? Uluslararası Türkmen Şairi Mahtumkulu Firaki Sempozyumu içinde (s. 22–30).
• Zeyd, N. H. E. (2011). İslami kozmoloji ve Kur’ani yorum. Marife Dini Araştırmalar Dergisi, 11(1), 169–181.