Birinci Dünya Savaşı Öncesi Türk Boğazları Askeri Jeo-Politiği: Çarlık Rusyası’nın Boğazları İşgal Planları

Yıl 2022, , 277 - 304, 28.07.2022

İsmail Köse

https://doi.org/10.18513/egetid.1148752

Öz

Asya ve Avrupa kıtalarının güneydeki doğal sınırını oluşturan Türk Boğazları, bilinen tarihte çok sayıda çatışmanın, ittifakın ve savaşın temel nedenleri arasında olagelmişlerdir. Türk Boğazları’nın sadakat odağında bulunduğu siyasi, hukuki ve diplomatik gelişmelerin I. Petro ile başlayıp I. Dünya Savaşı ile sona eren 218 yıllık dönemini Osmanlı Devleti ile Çarlık Rusyası arasındaki mücadele paralelinde gelişen Avrupa güç diplomasi şekillendirmiştir. Çarlık Rusyası için Boğazlara sahip olmak temel dış politika hedefine dönüşürken, Osmanlı Devleti ve Avrupalı Devletler Çarlığı Boğazlardan uzak tutabilmek amacıyla eldeki olanakların hemen tamamını kullanmıştır. Koşullar değiştikçe Boğazları odak noktasına alan politikalar, ittifaklar, düşmanlıklar da yer değiştirmiş buna karşın Osmanlı Devleti ile Çarlık Rusyası arasındaki mücadelenin ana odağı değişmemiştir. Çarlık, Boğazların kuzey girişinde yapılacak yeni istihkamları ve tedbirleri düşmanca bir hareket olarak kabul edip Osmanlı Devleti’ni tehdit ederek Boğazlardan geçişine sorun oluşturabilecek girişimleri engellemeye çalışmıştır. Bu politika bir süre etkili olmuştur. I. Dünya Savaşı’nın arifesinde Boğazlara yönelik Rus dış politikasında daha agresif bir tutum takınılmış, Boğazları işgale yönelik kapsamlı hazırlıklar yapılmıştır. Dönemin güç dengesi ve ittifak yapılanmaları Rusya’nın işgal planlarının ertelenmesine neden olmuş, son planlama uygulamaya konulamadan I. Dünya Savaşı başlamıştır.

Anahtar Kelimeler

İttifaklar, Boğazlar, Balkan Savaşları, Bâbıâli, Geçiş Rejimi

Militaristic Jeo-Politics of Turkish Straits Before WWI: Invasion Plans Produced by Tsarist Russia

Öz

Turkish Straits, located at the southern border line of Asia and Europe, during the historical span were one of the basic reasons caused numbers of wars, conflicts, and alliances. The diplomatic, political and judicial developments of 218 years lasting period between Petro the Great and WWI mostly has been steered Ottoman Russian conflict on Straits. Turkish Straits were the focus point of that period European power diplomacy also affected the process. While the desire to owe Straits became major foreign policy scope of Tsarist Russia Ottoman Empire and European big powers used almost all means they had to keep Russia far from the Straits. When conditions changed, politics, alliances and rivalries which Straits were the focus point also changed but the main pivot of Ottoman Russian conflict and struggle never changed. Tsarist Russia, by declaring any measure or fortification at the northern entrance of Straits as a hostile act tried to obstruct any attempt which would endanger its warships’ passage through Straits. That policy was in use for a definite period. At the eve of WWI, Russia generated more aggressive policy toward Straits, number of plans have been made by Russia to invade Straits. Balance of power and alliance formations of the era forced Russia to postpone its planned operations, before implementation of last plan WWI has broken out.

Anahtar Kelimeler

Alliances, Straits, Balkan Wars, Sublime Porte, Passage Regime

Kaynakça

• FO 195/2363, Confidential despatch No. 105 from Sir G. Lowther, Pera to Secretary of State for Foreign Affairs. 17 February 1909.
• FO371/59231, R 17969/6/44, “The Bosphorus and the Dardanelles”, 6 January 1947.
• Great Britain, Common Parliamentary Papers, 1878, s.862. Report by Acting Consul Calvert on the Trade and Commerce of Alexandria for the Year 1878.
• Deniz Harp Tarihi, Deniz Kuvvetleri Komutanlığı Eğitim Kitapları: İstanbul, 1966.
• Meclisi Âyan Zabıt Ceridesi, İ. 5, C. 1, 14 Teşrinisâni 1332 [14 Kasım 1916].
• Meclisi Âyan Zabıt Ceridesi, İ. 87, C. 1. 01 Haziran 1326 [1910].
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (TBMM ZC), İ. 58, C. 1, 17 Şubat 1341 [1925].
• Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi Balkan Harbi, VII. Cilt, Osmanlı Deniz Harekâtı, 1912-1913, 2. Baskı, Genelkurmay Basımevi: Ankara, 1993.
• "Aehrenthal 1926 Baron von Aehrenthal and I. F. D. Marrow, “An Unpublished Memorandum on the Straits Question”, The Cambridge Historical Jouırnal, Vol. 2, No. 1."
• "Bestuzhev 1966 I. V. Bestuzhev, “Russian Foreign Policy February-June 1914” Journal of Contemporary History Vol. 1, No. 3. s. 93-112. "
• "Bilge 1992 A. Suat Bilge, Türkiye Sovyetler Birliği İlişkileri 1920-1964, Güç Komşuluk, İş Bankası Yayınları: İstanbul. "
• "Bobroff 2000 Ronald Bobroff, “Behind the Balkan Wars: Russian Policy toward Bulgaria and the Turkish Straits, 1912-13.” The Russian Review 59, No. 1. s. 76–95."
• "Bobroff 2006 Ronald Bobroff, Roads to Glory: Late Imperial Russia and the Turkish Straits, I. B. Tauris Publication: London. "
• "Bovikin 1960 V. İ. Bovikin, Vnesnyaya Politika Rossii, Konets 19, Naçalo, 20 Geka, Gos. Uçebno-Pedagofiçeskoye İzdatelstvo, Ministerstvo Prosveseniya RSFSR. "
• "Buchanan 1923 George Buchanan, My Mission to Russia and Other Diplomatic Memories, Vol. I, Cassell and Company Limited: London. "
• "Churchill 1923 Winston Churchill, The World Crisis, The Macmillian Company of Canada: Toronto. "
• "Çaycı 1982 Abdurrahman Çaycı, “Guma İsyanı Öncesinde Fransa’nın Trablusgarp Siyaseti”, Belleten, C.XLVI, S. 182. s. 323-329."
• "Dailey 1951 Kenneth I. Dailey, “Alexander Isvolsky and the Buchlau Conference”, The Russian Review, Vol. 10, No. 1 (Jan.). s. 55-64."
• "Florinsky 1929 Michael T. Florinsky, “A Page of Diplomatic History: Russian Military Leaders and the Problem of Constantinople During the War”, Political Science Quarterly, C. 44, No. 1. "
• "Gatrell 2015 Peter Gatrell, “Tsarist Russia at War: The View from Above, 1914-February 1917”, The Journal of Modern History, Vol. 87, No. 3, Literary and Visual Arts in the European Public Sphere, (September). s. 668-700. "
• "Historical Summ. 1928 Historical Summary of Events in Territories of the Ottoman Empire, Persia and Arabia affecting the British Position in the Persian Gulf, 1907-1928, Confidential, Committee of Imperial Defence: [London], October. "
• "Holborn 1961 Hajo Halborn, “Russia and the European Political System”, Russian Foreign Policy, (ed. Ivo J. Lederer), Yale University Press: New Haven. "
• "İnal bty. Mahmud Kemal İnal, Son Sadrazamlar, XII. Cüz, 4. Basılış, Milli Eğitim Basımevi: İstanbul. "
• Karadeniz. 1325 [1909] Kardeniz ve Boğazlar Meselesi, Artin Asaduryan Matbaası: İBB Osmanlıca Atatürk Kitaplığı.
• "Kaufmann 2014 J. E. Kaufmann, H. W., The Forts & Fortifications of Europe 1815-1945, The Central States, Pen & Sword Military, Great Britain. "
• "Kissinger 2015 Henry Kissenger, Diplomasi, (çev. İbrahim H. Kurt), 14. Baskı, İş Bankası Yayınları: İstanbul."
• "Kucherov 1949 Samuel Kucherov, “The Problem of Constantinople and the Straits”, The Russian Review, Vol. 8, No. 3 (Jul.). s. 205-220. "
• "Mahajan 2003 Sheh Mahajan, British Foreign Policy 1874-1914, Routledge: London."
• "Menning 2003 Bruce W. Menning, “Pieces of the Puzzle: The Role of lu. N. Danilov and M. V. Alekseev in Russian War Planning before 1914”, The International History Review, Vol. 25, No. 4 (December). s. 775-798"
• "N. York Times 1987 New York Times, “To Keep Turkey Week”, 15 November. "
• "Öke 1991 Mim Kemal Öke, Saraydaki Casus, Hikmet Neşriyat: İstanbul."
• "Papuççular 1919 Hazal Papuççular, Türkiye ve Oniki Ada 1912-1947, İş Bankası Kültür Yayınları: İstanbul. "
• "Pasvolsky 1923 Leo Pasvolsky, “Freedom of the Straits-The Emptiest of Phrases”, Advocate of Peace Through Justice, Vol. 85, No. 8, (August). "
• "Potshveriya 2003 B. M. Posthveriya, “Rusya-Türkiye İlişkilerinde Boğazlar Sorunu”, Dünden Bugüne Türkiye ve Rusya, (der. Gülten Kazgan ve Natalya Ulçenko), İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayını: İstanbul. "
• "Renzi 1970 William A. Renzi, “Great Britain, Russia, and the Straits, 1914-1915”, The Journal of Modern History, C. 42, No. 1 (Mart). "
• "Sanders 2010 Liman Von Sanders, Türkiye’de Beş Yıl, (çev. Eşref Bengi Özbilen), İş Bankası Kültür Yayınları: İstanbul. "
• "Sedat 2007 Mirliva Sedat, Boğazlar Meselesi ve Çanakkale Deniz Savaşı’nda Türk Zaferi, (sad. Mehmet Köçer), Phoenix Yayınları: Ankara."
• "Sokolnicki 1950 Michael Sokolnicki, The Turkish Straits, Private edition American Press: Beirut. "
• "Şerif 1993 Abdurrahman Şerif, “Boğazlar Meselesi”, Milli Gaye, S. 5 (Ocak). "
• "Şıvgın 2006 Hale Şıvgın, Trablusgarp Savaşı ve 1911-1912 Türk-İtalyan İlişkileri, Atatürk Araştırma Merkezi: Ankara."
• "The Closing 1912 The Closing and Reopening of the Dardanelles, The American Journal of International Law, Vol. 6, No. 3 (July). "
• "The Times 1912 The Times, “Italian Objects Achieved” April 20. "
• "Tukin 1947 Cemal Tukin, Osmanlı İmparatorluğu Devrinde Boğazlar Meselesi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi: İstanbul."
• "Yakobson 1961 S. Yakobson, “Russia and Africa”, Russian Foreign Policy, (ed. Ivo J. Lederer), Yale University Press: New Heaven. "
• "Zanisky 1926 B. Zanisky, (çev. Kaymakam Veysel), “İstanbul ve Boğazlar Meselesi”, Mecmua-i Askeriye, (1926[?]) C. 8, S. 6."
• Die lange Geschichte der deutsch-türkischen Beziehungen [Alman-Türk ilişkilerinin uzun Tarihi] https://lebenswege.rlp.de/de/sonderausstellungen/50-jahre-anwerbeabkommen-deutschland-turkei/die-lange-geschichte-der-deutsch-tuerkischen-beziehungen/ (10 Nisan 2019 tarihinde erişildi).