BİR METROPOLİT’İN GÖZÜYLE EGE ADALARI’NDA İSYAN HAZIRLIĞI: KAŞOT VE KERPE ADALARI ÖRNEĞİ (1865-1866)

Yıl 2023, , 629 - 666, 28.12.2023

Erdoğan Keleş , Metin Menekşe

https://doi.org/10.18513/egetid.1359565

Öz

1830 yılında bağımsızlığını kazanan Yunanistan, bu tarihten sonra sınırları dışında kalan yerleri elde etmenin peşine düşmüştür. Bu anlamda önemli bir hedef olarak belirlediği Girit, Yunanistan’ın ilhak edinceye kadar sürekli olarak müdahalede bulunduğu önemli bir ada olmuştur. Nitekim Doğu Akdeniz’in önemli bir noktasında yer alan Girit’e hâkim olmak, hem Afrika toprakları hem de Ege Adaları için önemli olmuştur. Dolayısıyla yeni kurulan Yunan Devleti, Avrupalı Devletler’in de desteğini alarak daha cüretkâr hareket etmiş ve adayı ilhak etmek için her türlü yola başvurmuştur.
Girit’in stratejik konumunun farkında olan Yunanistan ve onun arkasındaki Avrupalı Devletler, adayı Osmanlı’dan ayırmak için birlikte planlı bir politika takip etmişlerdir. Bu anlamda adaya gönüllüler, mühimmat sevk ederek hem karışıklık çıkarmak hem de Müslüman ahalinin üzerinde bir baskı oluşturmak istemişlerdir. Nitekim bu amaçlarında da başarılı olmuşlardır. Zira Müslümanların ve Rumların yana yana yaşadığı yerlerde sular hiç durulmamış, sürekli bir kargaşa, çatışma ortamı söz konusu olmuştur.
Yunanistan’ın Girit’i ilhak etme yolunda adaya gönüllü gönderme, mühimmat sevk etme, fesat ehlini destekleme gibi her türlü yönteme başvurduğu pek çok resmi kayıtta görülebilmektedir. Nitekim bu durumu gözler önüne seren önemli bir kayıt ise Kaşot Metropoliti’nin hazırladığı gizli raporu olmuştur. Rodos ve bağlı adalarda yaşananlara tanıklık eden Kaşot Metropoliti, 1868 (R. 1284) yılı sonlarında Babıali’ye sunduğu raporunda, Yunan Devleti tarafından Cezâyir-i Bahr-i Sefîd Vilayeti dâhilindeki adalarda 1865 yılından itibaren meydana getirilen fesat hareketlerine yer vermiştir. Büyük Girit İsyanı (1866-1869) öncesinde adalarda nasıl bir hazırlık yapıldığını bütün detaylarıyla ortaya koymuştur. Kendisinden, bu hazırlıklara destek vermesi istenmişse de bunu kabul etmemiştir. Hatta Yunanistan’dan gelen siyasi emirlere karşı mukavemet gösterdiği için ölümle tehdit edilmiş ve en nihayetinde İstanbul’a sığınmak zorunda kalmıştır. Metropolit’in bu gizli raporu, birçok entrikayı bütün çıplaklığıyla ortaya koyması bakımından, ibret verici ve üzerinde ciddiyetle durulması gereken bir tarihi kayıt olarak değerlendirilmektedir. Dolayısıyla bu çalışma kapsamında, Metropolit’in gizli raporu başta olmak üzere arşiv kayıtlarından, kaynak eserlerden ve resmî-süreli yayınlardan istifade edilerek büyük Girit İsyanı (1866-1869) öncesinde adalardaki durum ile ilgili bir tahlil yapılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Yunanistan, Ege Adaları, Kaşot ve Kerpe, İsyan Hareketleri, Metropolit Raporu

Kaynakça

• Hariciye Nezareti Mektubî Kalemi Evrakı (BOA, HR. MKT.) 444 /58; 446 / 17; 502 / 11.
• İrade, Eyalet-i Mümtaze Girid, (BOA, İ. MTZ.GR.), 8 / 204.
• Meclis-i Vâlâ, (BOA, MVL),792 / 42; 793 / 65; 794 / 3; 797 / 26.
• Hariciye Nezareti Tercüme Odası Evrakı (BOA, HR. TO.), 324 / 53.
• Sadaret, Mektubî Kalemi Umum Vilayat Evrakı (BOA, A.MKT.UM.), 810 / 34.
• Adalar Üzerine Yunanlıların Vukuâtı Hakkında Adalar Metropoliti Tarafından Babıali'ye Verilen 1284 (1868) Tarihli Rapor Tercümesi, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, T.Y. 9519, [y.y.:y.y.].
• Hüseyin Hıfzı 1326, Girit Vekayii, Matbaa-i Jerayir-Keton, Dersaâdet.
• Mehmed Salâhî 1967, Girid Meselesi (1866-1889), (Hazırlayan: Münir Aktepe), İstanbul.
• Muharrerât-ı Nâdire 2018, Muharrerât-ı Nâdire (Yayına Hazırlayan: Ali Aktan), TTK, Ankara. Muharrerât-ı Resmiyye, İstanbul t.y.
• Osman Senai 1314, Osmanlı Yunan Seferi, Dömeke Meydan Muharebesi, İstanbul.
• Örfi Paşa 1827, Coğrafya-yı Örfi, Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Esad Efendi Koleksiyonu, No. 2045.
• Cezayir Bahr-i Sefid Salnâmesi 1287/1870, Cezayir-i Bahr-i Sefid Vilayeti Matbaası, Rodos.
• Cezayir Bahr-i Sefid Salnâmesi 1288/1871, Cezayir-i Bahr-i Sefid Vilayeti Matbaası, Rodos.
• Cezayir Bahr-i Sefid Salnâmesi 1289/1872, Cezayir-i Bahr-i Sefid Vilayeti Matbaası, Rodos.
• Cezayir Bahr-i Sefid Salnâmesi 1290/1873, Cezayir-i Bahr-i Sefid Vilayeti Matbaası, Rodos.
• Cezayir Bahr-i Sefid Salnâmesi 1291/1874, Cezayir-i Bahr-i Sefid Vilayeti Matbaası, Rodos.
• Cezayir Bahr-i Sefid Salnâmesi 1292/1875, Cezayir-i Bahr-i Sefid Vilayeti Matbaası, Rodos.
• Kaynaklarıyla Osmanlı Coğrafyası Yer Adları Sözlüğü 2020, (Hazırlayanlar: Ali Coşkun, Abdullah Sivridağ vd.), Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Yayın No: 8, İstanbul, s. 889.
• Adanır 1996 FikretAdanır, Makedonya Sorunu, (Çev. İhsan Çatay), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
• Adıyeke 2000 Ayşe Nükhet Adıyeke, Osmanlı İmparatorluğu ve Girit Bunalımı (1896-1908), TTK, Ankara.
• Ak 2014 Gökhan Ak, “Tarih, Deniz ve Egemenlik: Ege’nin Isporadları “Menteşe Adaları”nın Dünü ve Bugünü”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XIV/29, (Güz), s.283-313.
• Akçura 2010 Yusuf Akçura, Osmanlı Devleti’nin Dağılma Devri (XVIII. ve XIX. Asırlarda), İstanbul.
• Aydın 2007 Mithat Aydın, “Girit Ayaklanması (1866-1869)’nın Ortaya Çıkışı ve Uluslararası Bir Sorun Haline Gelişinde Yunanistan’ın Rolü”, Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 11, Sayı:1, Nisan, s.113-147.
• Başak 2023 Ünsal Başak, “Yunanca Kaynaklara Göre Yunan İsyanı’nın İlk Döneminde Yedi Ada”, Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, C. XIII, Sayı: 25, Ocak, s.241-271.
• Başar 1988 Cem Başar, Yunan Oyunu, "V" Yayıncılık, İstanbul.
• Beydilli 2002 Kemal Beydilli, “Küçük Kaynarca Antlaşması”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt:26, Ankara, s.524-527.
• Borak 1969 Sadi Borak, “Yunan Mezalimi”, Hayat Tarih Mecmuası, C. II, S. 9, İstanbul, s. 60-61.
• Bostan 2003 İdris Bostan, Osmanlı Bahriye Teşkilatı: XVIII. Yüzyılda Tersane-i Amire, TTK Yayınları, Ankara.
• Collas 2005 Bernard Camille Collas, 1864’te Türkiye-Tanzimat Sonrası Düzenlemeler ve Kapitülasyonların Tam Metni, Bileşim Yayınevi, İstanbul.
• Çadırcı 2007 Musa Çadırcı, “Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Kadar Ülke Yönetimi”, Tanzimat Sürecinde Türkiye-Ülke Yönetimi, İmge Kitabevi, Ankara. s. 211-215.
• Çeliker 1985 Fahri Çeliker, “Ege Adalarının Yakın Tarihi”, Güncel Konular Dergisi, nr. VI, ATASE Yayınları, Ankara.
• Çolak 2019 Melek Çolak, “Macar Ressam Kálmán Beszédes’in Ege Adalarına Yolculuğu (Hatıratı ve Karakalem Çizimleri İle Birlikte)”, GTTAD, C. 1, S. 2, Temmuz, s. 233-248.
• Davison 1981, Roderic H. Davison, “Küçük Kaynarca Antlaşmasının Yeniden Tenkidi”, Tarih Enstitüsü Dergisi, Sayı:10-11, s.343-368.
• Demiroğlu 2022 Hasan Demiroğlu, Rusya’nın Balkan Siyaseti Ortodoks Birliği ve Panslavizm (Başlangıçtan 1876’ya Kadar), Selenge Yayınları, İstanbul.
• Ege’de Temel Sorun: Egemenliği Tartışmalı Adalar 1998, (Yayına Haz: Ali Kurumahmut), TTK Yayınları, Ankara.
• Emirhan 2000 Sami Emirhan, Girit Oyunu ve Kıbrıs, Akdeniz Haber Ajansı Yayınları, Lefkoşe.
• Erman 2021 Arzu Erman, “Kapodistrias’a Göre Yunan Bağımsızlık Hareketi ve Rusya”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C.40/S.69, s.266-293.
• Erinç ve Yücel 1978 Sırrı Erinç- Tâlip Yücel, Ege Denizi Türkiye ile Komşu Ege Adaları, Ankara.
• Ertuna 1982 Hamdi Ertuna, “Türk Yunan İlişkileri ve Ege Denizi'nin Jeopolitik Önemi”, Güncel Konular Dergisi, nr. III, ATASE Yayınları, Ankara.
• Gencer 1986 Ali İhsan Gencer, “Doğu Akdeniz’de Türk Kömür Anbarları”, Türk Denizcilik Tarihi Araştırmaları, İstanbul.
• Hatipoğlu 1988 M. Murat Hatipoğlu, Yunanistan’daki Gelişmelerin Işığında Türk-Yunan İlişkilerinin 101. Yılı (1821–1922), Ankara.
• Howarth 1976 David Howarth, The Greek Adventure: Lord Byron and Other Eccentrics in the War of Independence, Published by Collins, London.
• Hut 2019 Davut Hut, “Mustafa Nâilî Paşa”, TDV İslam Ansiklopedisi, EK-2. Cilt, Ankara, s.323-324.
• Hülagü 2004 Metin Hülagü, “1897 Türk-Yunan Harbine Kadar Osmanlı İdaresinde Girit”, XIV. CIEPO (Çeşme 18-22 Eylül 2000), Ankara, s.321-347.
• İşgüven 1985 Hazım İşgüven, “Ege ve Doğu Akdeniz Adalarında Tarihi Gelişmeler”, Askeri Tarih Bülteni, Ankara, 10/XIX, s.39-43.
• Karal 2011 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, Nizam-ı Cedid ve Tanzimat Devirleri(1789-1856), Cilt: V, TTK Yayınları, Ankara.
• Karpat 2012 Kemal H., Balkanlar’da Osmanlı Mirası ve Milliyetçilik, Timaş Yayınları, İstanbul.
• Keleş ve Karsandık Yazıcı 2017 Erdoğan Keleş ve Özlem Karsandık Yazıcı, “Reformdan İsyana: Menteşe Sancağı’nda Tanzimat’ın Uygulanışı (1840-1842)”, Muğla Şehir Yazıları, (Ed. E. Keleş-Ö.K. Yazıcı-B. B. Hança), Muğla, s.31-69.
• Kobak 2022 Özge Kobak, “Bir Osmanlı Bürokratının Gözünden 1821 Yunan İsyanı: Örfi Paşa ve Coğrafya-yı Örfi”, Akademik Tarih ve Araştırmalar Dergisi, S. 7, s.102-126.
• Kuneralp 1999 Sinan Kuneralp, Son Dönem Osmanlı Erkân ve Ricali (1839-1922), Prosopografik Rehber, İSİS, İstanbul.
• Kurumahmut ve Başeren 2004 Ali Kurumahmut ve Sertça Hami Başeren, Ege’de Gri Bölgeler, Unutul(may)an Türk Adaları, TTK Yayınları, Ankara.
• Küçük 2002 Cevdet Küçük, Türk Hâkimiyetinde Ege Adaları’nın Yönetimi, SAEMK Yayınları, Ankara.
• Küçük 2007, Cevdet Küçük, “Oniki Ada”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. XXXIII, İstanbul, s.353-355.
• McCarthy 2006, Justin McCarthy, Osmanlı’ya Veda, (Çev. Mehmet Tuncel), Etkileşim Yayınları, İstanbul.
• McCarthy 2012, Justin McCarthy, Ölüm ve Sürgün, Osmanlı Müslümanlarının Etnik Kıyımı (1821-1922), (Çev. Fatma Sarıkaya), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• Menekşe 2019, Metin Menekşe, “Köylü Gazetesi’nin Girit Adası’nda Yaşanan Siyasi ve Sosyal Olaylara Bakışı (1909).” Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 17, s.163-193.
• Menekşe 2022, Metin Menekşe, “Karagöz Gazetesi Örneğinde Osmanlı Mizahında Girit Meselesi”, Balkanların Bozkurtu Sadık Ahmet’e Armağan, (Haz. Saadettin Yağmur Gömeç vd.), Berikan Yayınevi, Ankara.
• Mert 1995, Özcan Mert, “XVIII. ve XIX. Yüzyıllarda Osmanlı İmparatorluğu'nda Kocabaş Deyimi, Seçimleri ve Kocabaşılık İddiaları”, Prof. Dr. Hakkı Dursun Yıldız Armağanı, Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayını, İstanbul, s.401-407.
• Mert 2004, Özcan Mert, “Tanzimat Döneminde Çeşme Kocabaşıları (1839-1876)”, Tarih Araştırmaları Dergisi, 23, s.139-154.
• Orhonlu 1980, Cengiz Orhonlu, “Yunanistan’ın Osmanlı Devleti’ne Karşı Takip Ettiği Siyaset (1866-1885)”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Cilt: I, Sayı:6, s.5-13.
• Örenç 2000a, Ali Fuat Örenç, “Türk Hâkimiyetinde Ege Adaları Tarihi”, Yeni Türkiye Dergisi (Dosya: 701 Osmanlı Özel Sayısı), C. XXXI, S. 1, İstanbul, s.327-336.
• Örenç 2000b, Ali Fuat Örenç, “1821 Rum İsyanı Sonrası Sisam Adası’na Verilen Yeni Statü”, Tarih Dergisi, XXXVI, s.335-346.
• Örenç 2003, Ali Fuat Örenç, “Ege Adalarında İdari Yapı (1830-1923)”, Ege Adalarının İdarî, Malî ve Sosyal Yapısı, (Ed. İdris Bostan), SAEMK, İstanbul, s.32-56.
• Örenç 2006, Ali Fuat Örenç, Yakın Dönem Tarihimizde Rodos ve Oniki Ada, Doğu. Kütüphanesi Yayınları, İstanbul.
• Örenç 2009, Ali Fuat Örenç, Balkanlarda İlk Dram: Unuttuğumuz Mora Türkleri ve Eyaletten Bağımsızlığa Yunanistan, Babıali Kültür Yayıncılığı, İstanbul.
• Örenç 2012, Ali Fuat Örenç, “Berlin Kongresi Sonrası Osmanlı-Yunanistan Hudut Müzakerelerinde Ege Adalarının Askerî Durumu (1880-1881)", Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, 10, s.167-196.
• Örenç 2013, Ali Fuat Örenç, “Yedi Ada Cumhuriyeti”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. XXXXIII, İstanbul, s.384-387.
• Örenç 2021, Ali Fuat Örenç, “Ege Sorunu’nda Sporad Adaları Maktu Vergisi Meselesi”, Prof. Dr. Mustafa Öztürk Onuruna Tarih Yazıları I, İdeal Kültür Yayıncılık, İstanbul, s.582-615.
• Papuççular 2023, Hazal Papuççular, Türkiye ve Oniki Ada (1912-1947), Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul. Pınar 2022, Hayrettin Pınar, “1866 Girit İsyanı ve Giritli Aileler Meselesi”, HUMANITAS-Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 10(19), s.214-231.
• Randolph 1998, Bernard Randolph, Ege Takımadaları (Arşipelago), Çev. Ümit Koçer, Pera Turizm ve Ticaret A.Ş., İstanbul.
• Sun 1965, Selim Sun, 1897 Osmanlı-Yunan Harbi, Ankara.
• Süleyman Tevfik ve Abdullah Zühdü 1315, Süleyman Tevfik-Abdullah Zühdü, Devlet-i Aliyye-i Osmaniye ve Yunan Muharebesi 1314, İstanbul.
• Şenışık 2014, Pınar Şenışık, Girit: Siyaset ve İsyan (1895-1898), İstanbul.
• Şimşek 2019, Fatma Şimşek, “19. Yüzyılın İkinci Yarısında Cezayir-i Bahr-i Sefid Vilayetinde Kaçak Gemi Yapımı”, Belleten, cilt 83, sayı 296, s.201-228.
• Şimşir 1976, Bilal N. Şimşir, Ege Sorunu-Belgeler, C. I, Ankara.
• Tarkan 1976, M. Tevfik Tarkan, “Ege Denizi ve Kıta Sahanlığı Sorunları”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, C. VII, Ankara, s.219-234.
• Taşkıran 1996, Cemalettin Taşkıran, Oniki Ada’nın Dünü ve Bu Günü, Genelkurmay Basım Evi, Ankara.
• Taşkıran 2007, Cemalettin Taşkıran, Ürkek Bir Siyaseten Ağır Bedeli Oniki Ada, Babıali Kültür Yayıncılığı, İstanbul.
• Turan 1965, Şerafettin Turan, “Rodos ve 12 Ada'nın Türk Hâkimiyetinden Çıkışı”, Belleten, Ankara, C. XXIX, S. 113, s.77-119.
• Türkgeldi 1987, Ali Fuat Türkgeldi, Mesâil-i Mühimme-i Siyâsiyye, Cilt: III, (Yayına Haz. Bekir Sıtkı Baykal), Ankara.
• Türkmen 2002, Zekeriya Türkmen, “Girit Adası’nı Osmanlı İdaresinden Ayırma Çabaları: Yunan İsyanını Takip Eden Dönemdeki Gelişmeler (1821-1869), Türkler, C. XII, Ankara, s.859-869.
• Uçarol 1989, Rıfat Uçarol, “Küçük Kaynarca Antlaşması’ndan 1839’a Kadar Osmanlı İmparatorluğu”, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, C. XI, İstanbul, s.180-428.
• Ünsal 2009, Emin Ünsal, Girit'in Türk Hâkimiyetinden Çıkışı, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Edirne.
• Valon 2015, Alexis de Valon, Abdülmecit Döneminde Türkiye, Doğu’da Bir Yıl, (Fransızcadan Çev. İsmail Yerguz), Say Yayınları, İstanbul.
• Arslan 2014, Mehmet Arslan, “Hasan Hakkı Paşa, İşkodralı”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, Yayın Tarihi: 10.06.2014, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/hakki-pasa-hasan-hakki-pasa-iskodrali, Erişim Tarihi: 01.06.2023.