Erken Ortaçağlarda Tebriz

Yıl 2015, Cilt: 30 Sayı: 1, 63 - 99, 21.01.2016

Abdulhalik Bakır Ahmet Altungök

https://doi.org/10.18513/egetid.185916

Cited By: 1

Öz

Tarih boyunca çok sayıda depreme ve istilaya sahne olan Tebriz şehri bütün bu olumsuz olaylara
rağmen günümüze kadar gelmeyi başarabilmiş ender Türk şehirlerindendir. Ne zaman kurulduğu
tam olarak bilinmese bile kurulduğu ilk zamanlardan itibaren Türklerin yaşadığı bir şehir olma
vasfını sürekli olarak korumuştur. Tebriz şehri, Antik Yunanlıların Atropaten; Antik İranlıların ise
Adurbadegan dedikleri Azerbaycan topraklarının merkezidir. Erken Ortaçağların küçük, fakat dini
ve askeri açıdan etkin bir şehri olan Tebriz kenti; Kafkaslar, Anadolu ve İran toprakları arasında
önemli bir kavşakta yer almaktadır. Bu özelliğinden dolayı Tebriz şehri; Hazar, Bizans ve Sâsânî
Devletleri arasında sürekli olarak çekişme konusu olmuştur. Askeri ve dini yapısının yanında
ticaret şehri olan Tebriz, aynı zamanda Sâsânî Devletinin önemli bir kültür merkezidir. Tebriz
şehri, Sâsânîlerin Bizans ve Kafkas kavimlerine yönelik olarak kullanmış olduğu önemli bir
askeri üs durumundaydı. Azerbaycan toprakları tarih boyunca birçok milletin egemenliği altına
girmesine rağmen bu ülkenin merkezi olan Tebriz şehri çok sayıda istila girişimine rağmen bir
Türk şehri olma vasfını koruyabilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Azerbaycan, Sâsânî, Tebriz, Ganzak, Atropaten.

Kaynakça

• KAYNAKLAR
• Abdurrahman 2004 Abdurrahman, Varis, “Tarihteki Efsanevi Turan Padişahı Alper Tunga Hakkında”, Tarih Araştırmaları Dergisi, XXII-35, s.1–8.
• Ağaoğlu 2002 Ağaoğlu, Elnur "Azerbaycan'ın Etnik ve Demografik Yapısı", Türkler, c. XIX, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, s.218–219.
• Akiner 1983 Akiner, Shirin, İslamic Peoples of the Soviet Union, London.
• Aksoy 2002 Aksoy, Mustafa, “Destanlarda ve Tarihi Kaynaklarda Alper Tunga (Efrasyab)”, Türkler, C. III, Ankara, s.554–568.
• Altungök 2006 Altungök, Ahmet, Sâsânîler Dönemi Türk-Fars İlişkileri, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Elazığ.
• Ambraseys 1982 Ambraseys, N. N., A History of Persian Earthquakes, New York
• Arrowsmith 1839 Arrowsmith, Aaron, A Compendium of Ancient and Modern Geography, London.
• Arrowsmith ve Nicolay 1856
• Arrowsmith, Aaron - Nicolay, C. G., A Compendium of Ancient And Modern Geography: For The Use of Eton School, London.
• Ayatolahi 2002 Ayatolahi, Habibolah, The History of İranian Art, (Trz. Shermin Haghshenas), Tehran.
• Bakır 2005 Bakır, Abdulhalik, Ortaçağ İslam Dünyasında Tekstil Sanayi, Giyim-Kuşam ve Moda, Ankara.
• Baratova 2002 Baratova, Larissa, “Orta Asya’daki Türk Kağanlığı (MS. 600–800)”, (Çev. Başar Batur), Türkler, Ankara, c. II, s.89–96.
• Barthold 1308hş Barthold, W, Tezkire-i Coğrafya-yı Târîh-i İran, (Trc. Hamza Serdâdver), Tahran.
• Barthold 1963 Barthold, W, “Derbend”, MEB İslam Ansiklopedisi, C.3, İstanbul, s.532–533
• Barthold 1975 Barthold, W, “Azerbaycan ve Ermenistan”, (Çev. İsmail Aka), AÜ Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, C. VIII-XII, S. 14-23, s.77–87.
• Behnam 1337hş Behnam, Temeddün-i İranî, Tahran.
• Benjamin 1891 Benjamin, S. G. W, Persia, London.
• Bilgili 2002 Bilgili, Ali Sinan, “Azerbaycan Türkmenler Tarihi”, Türkler, c. VII, Ankara, s.22–43.
• Bilgili 2011 Bilgili, Ali Sinan, “Tebriz”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. 40, İstanbul, 2011, s. 219–222.
• Bosworth 1968 Bosworth, C. E, “The Political and Dynastic History of the Iranian World”, The Cambridge History of Iran: The Saljuq and Mongol Periods, c.5, (Ed. J. A. Boyle) Cambridge, s.1-202.
• Bosworth ve Baynham 2000
• Bosworth, C. E; Baynham, E. J, Alexander the Great in Fact and Fiction, Oxford Universty Press, New York.
• Boyce vd. 1991 Mary Boyce, Bertold Spuler, Frantz Grenet, Zoroastrianism Under Macedonian and Romen Rule, Leiden.
• Brill 1955 Brill, E. J, The Sacrall Kingship, Roma.
• Buniyatov 1991 Buniyatov, Musa Ziya, “Azerbaycan”, T.D.V. İslam Ansiklopedisi, İstanbul, c. IV, s.317–322.
• Büchner 1966 Büchner, E. A, “Sâsânîler”, MEB İslam Ansiklopedisi, c.5, İstanbul, s.244–248.
• Can 1968 Can, Cahit, “Zerdüştlük, Zerdüşt ve Hukuk”, AÜHF Dergisi, c. XXV, s.273–288.
• Cavendish 2007 Cavendish, Marshal, Peoples of Western Asia, New York.
• Christensen 1993 Christensen, Peter, The Decline of Iranshahr, Kopenhagen.
• Chokr 2002 Chokr, Melhem, İslâm’ın Hicrî İkinci Asrında Zındıklık ve Zındıklar, (Çev. Ayşe Meral), İstanbul.
• Dalby 2004 Dalby, Andrew, Dictionary of Languages, Columbia University Pres.
• Daryaee 2010 Daryaee, Touraj, “Bazaars, Merchants, and Trade in Late Antique Iran”, Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East, V.30, No.3, Duke University Pres, s.401–409.
• Diakonof 1985 Diakonof, M. M, “Media”, The Cambridge History of İran; The Median and Achaemeian Periods, (Edt. W. B. Fisher; İlya Gersevitch), New York, s.36–148.
• Doğan 1992 Doğan, Sinan, Azerbaycan’ın İktisadî Bünyesi, İstanbul.
• Druing 2003 Druing, Jean, The Spirit of Sounds, Cornwall Boks.
• Dumper 2007 Dumper, Michael, Cities of the Middle East and North Africa, California.
• Ebu Yusuf 1982 Ebu Yusuf, Kitâbu’l-Harâc, (Trc. Müderriszâde Muhammed Atâullah, nşr. İsmail Karakaya), Ankara.
• Elgood 2010 Elgood, Cyril, A Medical History of Persia and the Eastern Caliphate, New York.
• Faysal (Trz) Faysal, Şukri, Hareketü’l-Fethi’l-İslâmi, Beyrut.
• Fisher 1978 Fisher, W. B, “Physical Geographia”, The Cambridge History of Iran, V. I, (Edt. W. B. Fisher), New York, s.3–110.
• Furon 1943 Furon, Raymond, İran, (Çev. G. K. Söylemezoğlu), İstanbul.
• Garthwaite 2005 Garthwaite, Gene R, The Persians, Blakwell Publishing.
• Girişmen 1336hş Girişmen, R., İran ez Agaz ta İslam, (Trc. Muhammed Mu’in), Tahran.
• Gömeç 1999 Gömeç, Saadettin, Türk Cumhuriyetleri ve Toplulukları Tarihi, Ankara.
• Greatrex ve Lieu 2002 Greatrex, G. –Lieu, S. N. C., The Roman Eastern Frontier and the Persian Wars, V. II, London.
• Grenard 1992 Grenard, Fernand, Asya’nın Yükselişi ve Düşüşü, (Çev. Orhan Yüksel), İstanbul.
• Gurbanov 2007 Gurbanov, Abbas, Abbasilerin İlk Yıllarında Azerbaycan, (S.Ü. Basılmamış Doktora Tezi), Konya.
• Gündüz 2003 Gündüz, Şinasi, “Mecûsîlik”, TDV. İslam Ansiklopedisi, C. XXVIII, Ankara, s.279–284.
• Grousset 2006 Grousset, Rene, Başlangıcından 1071’e Ermenilerin Tarihi, (Çev. Sosi Dolanoğlu), İstanbul.
• Hamaçî 1370hş Hamaçî, Behruz, Ferheng-i Coğrafyay-ı Azerbaycan-ı Şarkî, Tahran.
• Hamidullah 1985 Hamidullah, Muhammed, Mecmû’atu’l-Vesâiki’s-Siyâsiyye li’l-Ahdi’n-Nebevî ve’l-Hilâfeti’r-Râşide, Beyrut.
• Has 2004 Has, Kenan, “Mezdekiye”, T.D.V. İslam Ansiklopedisi, c.29, Ankara, s.523–524.
• Hattab 1998 Hattab, Mahmud Şit, Kâdetü Fethi’s-Sind ve Afganistan, Beyrut.
• Henrichs 1979 Henrichs, Albert, “The Cologne Mani Codex Reconsidered” Harvard Studies in Classical Philology, V. 83, Harvard Press, s.339–367.
• Herodotos 1991 Herodotos, Herodot Tarihi, (Trc. Müntekim Ökmen), Remzi Kitabevi, İstanbul.
• Horenatsi 1380hş Horenatsi, Moses, Tarih-i Ermenistan, (Trc. Edik Bağdasaryan), Tahran.
• Houtsma 1936 Houtsma, M. T, “Adharbaidjan”, E. J. Brill's First Encyclopaedia of Islam 1913–1936, c.I, Leiden, s.134-138.
• Houtsma 1987 Houtsma, M. T, “Urmiya”, E J Birll’s First Ancyclopaedia of İslam 1913–1936, c.VIII, Leiden, s.1032–1038.
• Houtsma 1993 Houtsma, M. T, “Tabriz”, E. J. Brill's First Encyclopaedia of Islam 1913–1936, c.VIII, Leiden, s.426–430.
• Huart 1963 Huart, C, “Deri/Dari”, MEB İslam Ansiklopedisi, C. 3, İstanbul, s.542.
• İbnu’l-Belhî 1339hş İbnu’l-Belhi, Farsname, (Tsh. Guy Le Strenge; Reynold Elen Nikolsen), Tahran.
• İbnu’l-Belhî 2008 İbnu’l-Belhî, “Farsnâme”, (Çev. Abdulhalik Bakır, Ahmet Altungök), Ortaçağ Tarih ve Medeniyetine Dair Çeviriler I, Ankara, s.23-148.
• İbnu’l-Esîr (Trz) İbnu’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Târih, Beyrut, (Trz.), c. I.
• İbn Haldun 1996 İbn Haldun, Mukaddime, C. 2, Ankara.
• İbnu’l-Havkal 1338hş İbnu’l-Havkal, Suret’ü-l Arz, (Trc. Cafer Şiar), Tahran.
• İstahrî 1997 İstahrî, Mesâlikü’l-Memâlik, Beyrut.
• Jackson 1906 Jackson, A. V. Williams, Persia Past and Present, London.
• Jonston 2006 Jonston, James Howard, East Rome, Sâsânîan Persia and the End of Antiquity, Hampshire.
• Karahan (Trz) Karahan, Abdulkadir, “Firdevsiye Göre İran Eski Tarihi ve Şahname’nin Kaynakları” İran Şehinşahlığının 2500. Kuruluş Yıldönümüne Armağan, MEB Yay. s.195–210.
• Kazvinî 1960 Kazvinî, Zekeriya Muhammed, Âsâru’l-Bilâd ve Ahbâru’l-İbâd, Beyrut.
• Kıristensen 1368hş Kıristensen, Artur, İran der Zaman-i Sâsânîyan, (Trc. Raşid Yasmi), Tahran.
• Kister 2008 Kister, M. J, “el-Hire Arabistan’a İlişkin Bazı Notlar”, (Çev. Abdulhalik Bakır; Gülşen Karabulut), Ortaçağ Tarih ve Medeniyetine Dair çeviriler II, Ankara.
• Khoi (Trz) Khoi, Riyahi; Mohammad Amin, “Molahazey-i der barey-i Zeban-i Kohen-i Azerbaycan”, İttilaat-i İktisadi, s.180–181.
• Konukçu 1973 Konukçu, Enver, Kuşan ve Akhun Tarihi, Ankara.
• Leeuw 2000 Leeuw, Charles van der, Azerbaijan: A Quest For İdentıty, A Short History, St. Martin Pres, New York.
• Ligeti 1998 Lajos Ligeti, Bilinmeyen İç Asya, Ankara: TTK Yayınevi.
• Ludwing (Trz) Ludwing, Paul, “The Position of Zazaki Among West Iranian Languages”, İran Araştırmaları 3. Avrupa Konferansı Tebliğ Metni, s.163–176.
• Madelung 1975 Madelung, W, “The Minor Dynasties of Northern Iran”, The Cambridge History of Iran 4; From the Arab Invasion to the Saljuqs, New York, s.198–249.
• Malcolm 1806 Malcolm, Sir John, The History of Persia from the Most Early Period to Present Time, V. I, London.
• Mann 1932 Mann, Oscar, Mundarten der Zaza, Berlin.
• Marşak 2002 Marşak, Boris, “Türkler ve Soğdlular”, (Çev. Alesker Aleskerov), Türkler C. II, Ankara, s.170–177.
• Memmedova 1993 Memmedova, Feride, Azerbaycan’ın Siyasi Tarihi ve Tarihi Coğrafyası, Bakü.
• Minahan 2000 Minahan, James, Miniature Empires, London?.
• Melville 1981 Melville, Charles, “Historical Monuments and Earthquakes in Tabriz”, Iran, XIX, s.159-178.
• Meşkür 1366hş Meşkür, Cevad, Tarih-i İran Zemin, Tahran.
• Minorsky 1957 Minorsky, V, Studies in Caucasian History, Cambridge Universty Pres, Cambridge.
• Minorsky 1337hş Minorsky, V, Tarih-i Tebriz, (Trc. Abdu’l-Ali Kareng), Tebriz
• Minorsky 1964 Minorsky, V, "Roman and Byzantine campaigns in Atropatene", Iranica, Publications of the University of Tehran 775, Tehran, s. 86–109.
• Minorsky 1965 Minorsky, V, “Tebriz”, İslam Ansiklopedisi, İstanbul, c. 12/1, s.82–85.
• Minorsky vd. 2007 Minorsky, V., C. E. Bosworth, Sheila S. Blair, “Tabriz”, Historic Cities of the Islamic World, (Edt. C. E. Bosworth), Leiden, s.486–498.
• Mignan 1834 Mignan, R, “Georgia, Persia and Mesopotamia”, Journal of the Asiatic Society of Bengal, III, s.576–589.
• Morony 1976 Michael G. Morony, “The Effects of The Muslim Conquest On The Persian Population of Iraq'” Iran 14, s.41–60.
• Mütercim Asım Efendi 2000
• Mütercim Asım Efendi, Burhan-ı Katı, (Haz.: Mürsel Öztürk, Derya Örs), Ankara, 2000.
• Naroditskaya 2002 Naroditskaya, Inna, Song from the Land of Fire, New York.
• Nası-ı Hüsrev 1950 Nasır-ı Hüsrev, Sefername, (Çev. Abdülvehap Tarzi), İstanbul.
• Nefisi 1331hş Nefisi, Said, Tarih-i Temeddün-i İran-i Sasan, Tahran, 1331.
• Nicole 1996 Nicole, David, Sassanian Armies: the Iranian Empire Early 3rd to mid-7th centuries AD, Montvert, 1996.
• Oseley 1825 Oseley, William, Travels in Various Countries of the East, More Particularly Persia, V. 3, London, 1825.
• Öztuna 1977 Öztuna, Yılmaz, Büyük Türkiye Tarihi, İstanbul.
• Porter 1822 Porter, Sir Robert K, Travels in Georgia, Persia, Armenia, Ancient Babylonia, London.
• P’yankov 2002 P’yankov, Igor, “Sakalar”, (Çev. Zülfiye Veliyeva), Türkler C. I, Ankara, s.611–619.
• Rawlinson 2005 Rawlinson, George, The Seven Great Monarchies of the Ancient Eastern World: The Seventh Monarchy: History of the Sassanian or New Persian Empire, Indy Publish.
• Rawlinson, 1841 Rawlinson, H. C., "the Atropatenian Ecbatana", The Journal of the Royal Geographical Society of London X, (Edt.: John Murray) London, 1841, s.65-158.
• Rıza 1376hş Rıza, İnayetullah, İran ve Turkan der Zaman-ı Sâsânîyan, Tahran.
• Reisneya (Trz) Reisneya, Rahim, Azerbaycan der Seyri Tarih-i İran, Tahran
• Rossabi 2010 Rossabi, Morris, “Tabriz and Yuan China”, East Asian Maritime History 10; Aspects of the Maritime Silk Road: From the Persian Gulf to the East China Sea, (Edt. Ralph Kauz), Wiesbaden, s.97–106.
• Rudolph 2002 Rudolph, Kurt, “Maniheizm”, (Çev. Mustafa Bıyık), Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2002/I, s.378-393
• Schippmann 1989 Schippmann, K, “Azerbaijan III. Pre-İslamic History”, Encyclopaedia İranica, Columbia University, c.III, s.221–224.
• Sinor 2002 Sinor, Denis, Türk İmparatorluğunun Kuruluşu ve Yıkılışı, (Çev. Talat Tekin), İstanbul.
• Smith 1833 Smith, Eli, Researches in Armenia; Including a Journey Through Asia Minor and into Georgia and Persia, V. I, Boston.
• Strange 2011 Strange, Guy Le, The Lands of Eastern Caliphate, New York.
• Sümer 1994 Sümer, Faruk, “Dihkan”, T.D.V. İslam Ansiklopedisi, İstanbul, c. IX, s.289–290.
• Syme ve Birley 2003 Ronald Syme - A. Richard Birley, Anatolica: Studies in Strabo, New York.
• Taylor 1870 Taylor, William Cooke, The Student’s Manual of Ancient History, London.
• Tefazzulî 1995 Tefazzulî, Ahmet, “Enuşirvan”, T.D.V. İslam Ansiklopedisi, İstanbul, c. XI, s.255.
• Togan 1942 Togan, A. Z. V., Bugünkü Türk ili (Türkistan) ve Yakın Tarihi, İstanbul.
• Togan 1970 Togan, A. Z. V., “Azerbaycan”, MEB İslam Ansiklopedisi, c. II, İstanbul, s.91–118.
• Tyrwhitt 1868 Tyrwhitt, R. Edmund, Esther and Ahasuerus, London.
• Turan 2008 Turan, Lokman, “Yenişehirli Avni Efendinin Ateşgede Mesnevisi Üzerine Bir İnceleme”, Literatur and History of Turkish, V 3/4, Summer, s.866–903.
• Turan 1965 Turan, Osman, Selçuklu Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti, Ankara.
• Ünal 1975 Ünal, Tahsin, Türk’ün Sosyo-Ekonomik Tarihi, Konya.
• Vaux 1900 Vaux, W. S. Wright, Nineveh and Persepolis, London.
• Yazıcı 2004 Yazıcı, Tahsin, “Merzüban”, T.D.V. İslam Ansiklopedisi, Ankara, c. XXIX, s.255–256.
• Yıldız 1991 Yıldız, Hakkı Dursun, “Bâbek”, T.D.V. İslam Ansiklopedisi, İstanbul, c. IV, s.376–377.
• Yumanadi 2002 Yumanadi, Y K, “Hazarlar”, Türkler, C. 2, Ankara, s.464–472.
• Yücel 2002 Yücel, Mualla Uydu, “Hazar Hakanlığı”, Türkler, C. II, Ankara, s.445–463.
• ez-Zâbit 1984 ez-Zâbit, Şâkir Sabır, Târihu’l-Münâza’ât ve’l-Hurûb Beyne’l-Irâk ve İran, Bağdat.
• Zehtabî (Trz) Zehtabi, M. T, İran Türkleri’nin Eski Tarihi, C. I-II, Tebriz.
• Zettersteen 1986 Zettersteen, K U, “Zübeyde”, MEB İslam Ansiklopedisi, C.13, İstanbul, s.634.
• Wiesehöfer 2003 Wiesehöfer, Josef, Antik Pers Tarihi, (Çev. Mehmet Ali İnci), İstanbul.
• Wilson 1930 Wilson, Arnold T, “Earthquakes in Persia”, Bulletin of the School of Oriental Studies, Vol. 6, No. I. s.103-131.