XVI. Yüzyılda Tarhala Örneğinde Batı Anadolu’da İskân Değişimi

Yıl 2006, Cilt: 21 Sayı: 1, 107 - 122, 01.06.2006

Vehbi Günay

Öz

Günümüzde Tarhala, Batı Anadolu’da, Bakırçay havzası içerisindeyer alan ve Manisa ilinin ilçe merkezlerinden olan Soma’ya bağlı bir köy yerleşim birimidir. XVI. yüzyılda Hüdavendigâr livâsuıa bağlı yirmibeş kazâ merkezinden birisi olan Tarhala, özellikle hububat, pamuk ve pamuklu dokuma üretim bölgelerindendir. Bu yüzyılın başlarında iki mahallesi bulunan Tarhala, yüzyılın ikinci yarısında mahallelerinden Soma’nın ve kendisine bağlı köylerden olan Kırkağaç’ın da gelişmesi ile içinde birden fazla “nefs” barındıran bir kazâ haline gelmiştir. Kazâda idarî açıdan gözlemlenen bu gelişim “küçük şehir/kasaba” kavramı ile karşılanmıştır. Makalede, Tarhala örneğinde Batı Anadolu’da ortaya çıkan durum Osmanlı arşiv kayıtlarından elde edilen bilgiler ışığında değerlendirilmiştir

Anahtar Kelimeler

Tarhala, Soma, Osmanlı Devleti, Hüdavendigâr Livası, Yerleşim ve İdarî Değişim

Kaynakça

• A. Arşiv Belgeleri
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA.)
• Tapu Tahrîr Defterleri (TD.) : 44, 113, 166, 198, 278, 334, 473, 683.
• Maliyeden Müdevver Defterler (MAD.) : 3, 152, 569, 866, 1289, 6065.
• Kâmil Kepeci Tasnifı (KK): Dîvân—ı Hümayün 63, Mevkufât 2784.
• Cevdet Tasnifi (C.): İktisat 962, 1960; Saray 411, 5686, 8647; Dâhiliye 16727.
• Mühimme Defterleri (MD.): III, VI, VII, XXV, XXXIX, XLI, XLII, LVI, LXXII, LXXVI, LXXXI, LXXXII. »
• İstanbul Atatürk Kitaplığı, Muallim Cevdet Yazmaları (İ.A.K., MC.0.): 116/6, 117/1.
• Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyüd—ı Kadime Arşivi (TKGM., KKA., TD.) : 67, 570, 580. B. Basılı Eserler
• A. Câvid 1307, A. Câvid, Mâli 1307 Aydın Vilâyetine Mahsus Salnâme, C. II., İzmir
• Tuncel 1977: 119 vd.; Tuncel 1980: 149 vd.
• Gözenç 1977: 130 vd. XIX. yüzyıl için bkz. Tekeli 1992: 125—141. Ayrıca dikkât çekici bir
• örnek için bkz. Telci-Mert—Gökçe 2003: 20. Altıner 1937, Arel 1992, Armağan 2003, A. Munis Armağan, Devlet Arşivlerinde Tire, İzmir 2003.
• Aydın Vilâyet Salnâmeleri, H. 1312, H. 1314, H. 1320, H. 1326.
• Barkan ve Meriçli 1988, Baykara 1988, Baykara 1990, Baykara 1996, Baykara 1997, Baykara 1999,
• Baykara 2001 , Baykara 2002, Tuncer Baykara, “Kaza”, TDVİA., XXV, Ankara, 119-120.
• Beldiceanu 1985, Nieoara Beldiceanu, XIV. Yüzyıldan XVI. Yüzyıla Osmanlı Devletinde Timar, Çev. M. Ali Kılıçbay, Teori yay., Ankara.
• Darkot ve Tuncel 1978, Besim Darkot - Metin Tuncel, Ege Bölgesi Coğrajjıası, Istanbul.
• Emecen 1989, Feridun M. Emecen, XVI. Asırda Manisa Kazâsı, TTK. yay., Ankara.
• Emecen 1997, Feridun M. Emecen, “Bir Osmanlı Kasabasının Kuruluşu ve Yükselişi Turgutlu (1500-1700)”, Turgutlu Sosyo—Ekonomik Tarihi Sempozyumu (Bildiriler), Haz. Nâınık Açıkgöz, Turgutlu, 55—59.
• Emecen 1998, Feridun Emecen, “Hudâvendigâr”, TDI/İA, XVIII, İstanbul, 285-286.
• Emecen 2001, Feridun M. Emecen, “Beylikten Sancağa —Batı Anadolu’da İlk Osmanlı Sancaldarının Kuruluşuna Dâir Bazı Mülâhazalar-”, İlk Osmanlılar ve Batı Anadolu Beylikler Dünyası, Kitabevi Yay., İstanbul, 87-99.
• Ergün 1997/1, İsmail Ergün, Soma, (Soma Tanıtım Kitabı), Soma Belediyesi yay., İzmir.
• Ergün 1997/11, İsmail Ergün, _Soma, (Soma İstatistik Kitabı), Soma Belediyesi yay., Izmir.
• Evran ve Satı 2000, Ümit Evran — M. Selçuk Satı, Geçmişten Günümüze Kırkağaç, Meta Basım, İzmir.
• Faroqhi1979-80, Suraiya Faroqhi, “Taxation and Urban Activities in Sixteenth-Century Anatolia”, Journal of Turkish Studies, 1, 19—53.
• Faroqhi 1993, Suraiya Faroqhi, Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, Kent
• ' Mekanında Ticaret, Zanaat ve Gıda Üretimi l550—1650,
• Çev. N. Kalaycıoğlu, Tarih Vakfı Yurt yayınları, Istanbul. Gökçe 1994a, Gökçe 1994b, Gökçen 1946, Gözenç 1977, Günay 1999, Günay 2000, Günay 2001, . Günay 2002, Gürbüz 2001 , Hammer 1983, Karadağ 2005, Arife Karadağ, Coğrafi __Değerlendirmelerle Soma’da
• Değişen Çevre ve Kimlik, E.U. Ed. Fak. yay., Izmir.
• Köylerimiz 1968, Köylerimiz (] Mart 1968 Durumu), İçişleri Bakan yay., Ankara.
• Kutlusoy 1971 , İhsan Kutlusoy, Soma, İstanbul.
• Küçükdağ 1994, Yusuf Küçükdağ, Vezir—i fîzam Pin” Mehmed Paşa, Damla Ofset Matbaacılık, Konya.
• Manisa 2000, Manisa 2000, Haz. N. Bilgi-Ü. Şenel—E. Akar—A. Türe, Manisa Valiliği Yayım, İzmir.
• Mordtmann 1911, J. Mordtmann, “Über das türkische Fürstengeschlecht der Karasi in Mysien”, Sitzungsberichte der Könzglich Preussischen Akademi der Wissenschaften, 12 Januar 1911, Berlin, 1—7.
• Orhonlu 1984, Cengiz Örhonlu, Osmanlı İmparatorluğunda Şehircilik ve Ulaşım Uzerine Araştırmalar, der. Salih Ozbaran, Ege Univ. Ed. Fak. Yay, Izmir.
• Öz 1991, Mehmet Öz, “Tahrir Defterlerinin Osmanlı Tarihi Araştırmalarında Kullanılması Hakkında Bazı Düşünceler”, Vaklşar Dergisi, XXII, 429-439.
• Özdemir 1971, Sait Özdemir, “Köyümüz Tarhala”, Folklor (Halk Bilimi) Dergisi, 1 (Mart 1971), 6—7; 2 (Nisan 1971), 24-25; 3 (Mayıs 1971), 36-37; 4 (Haziran 1971), 48; 5 (Temmuz 1971: 60; 6 (Ağustos 1971), 72, 78; 7 (Eylül—Ekim—Kasım 1971), 84-85.
• Özkaya 1977, Yücel Özkaya, Osmanlı İmparatorluğunda ffyânlık, (Doçentlik Tezi), A.Ü. DTCF. Yay., Ankara.
• Ramsay 1960, W. M. Ramsay, Anadolu’nun Tarihî Coğrafî/ası, Çev. M.
• * Pektaş, Millî Eğitim Basımevi, İstanbul.
• Sâmi 1311, Şemseddin Sâmi, Kâmüsü ’l-âlâm, IV , İstanbul. Selen 1948, Sevin 2001 , Tekeli 1992,
• Telci vd. 2003, Tuncel 1 967, Tuncel 1977, Tuncel 1 980, Metin Tuncel, “Türkiye’de Kent Yerleşmelerinin Tarihçesine Toplu Bir Bakış”, LU. Cog'mŞ/a Enstitüsü Dergisi, 23, 123-157.
• Uluçay ve Gökçen 1940, Umar 1993, Bilge Umar, Türkiye’deki Tarihsel Adlar, 2. Baskı, İnkılap Kitapevi yay., Istanbul.
• Uzunçarşılıoğlu 1929, İsmail Hakkı Uzunçarşılıoğlu, Ajlan Karahisar, Sandıklı, Bolvadin, Çay, İsaklı, Manisa Birgi, Muğla, Milas, Peçin, Denizli, Isparta, Atabey ve Eğirdir ’deki Kitabeler ve Sahip, Saruhan, Aydın, Menteşe, İnanç Hamit Oğulları Hakkında Malümat, İstanbul 1347. Vehbi GÜNAY