17-19. Yüzyıllarda Kıbrıs-İçel Deniz Ticareti

Yıl 2022, Cilt: 37 Sayı: 2, 521 - 549, 30.12.2022

Ensar Köse

https://doi.org/10.18513/egetid.1226553

Öz

Kıbrıs adasının, bulunduğu coğrafî konumun bir gereği olarak, Doğu Akdeniz sahillerindeki liman kentleriyle daima yakın irtibatı olmuştur. Adanın Osmanlı Devleti yönetimine girmesinden sonra, İçel sahillerindeki limanlarla da böylesi bir münasebetten söz etmek mümkündür. Ticarî hacimleri bakımından bölgenin büyük limanlarının gerisinde kalsalar da Silifke, Akliman, Gilindire ve Anamur gibi İçel limanlarıyla Kıbrıs arasında, karşılıklı mal alışverişine dayalı bir ticaret vardı. Bu araştırmada öncelikle, söz konusu ticaretin genel seyri ve değişmeler gözden geçirilecektir. Ardından, 1834 tarihli İçel İskeleleri Gümrük Defteri’ndeki ticarî kayıtlar incelenecektir. Bu defterde, adayla karşı sahiller arasında ticaret yapan tüccarın yarısının Kıbrıslı olduğu ve bunların toplam ticarette önemli bir hacme sahip oldukları görülmektedir. Bunun ne anlama geldiği, tüccar sınıfı ve ticarete konu malların vasfında, 19. yüzyıldan itibaren konjonktürel şartlarla irtibatlı değişmelerin olup olmadığı gibi hususlar, yine bu kayıtlara istinaden analiz edilmeye çalışılacaktır. Araştırmanın asıl kaynakları, Osmanlı Arşivi’ndeki belge ve defterlerdir. Bunun yanı sıra, değişik vesilelerle adayı ziyaret etmiş olan seyyahların gözlemlerine bakılmış ve konuyla alakalı ikincil kaynaklardan da yararlanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kıbrıs, İçel, Osmanlı Devleti, Limanlar, Deniz Ticareti.

Cyprus-Içel Maritime Trade in the 17th-19th Centuries

Öz

Due to its geographical location, the island of Cyprus has always been in close contact with the port cities of the eastern Mediterranean coasts. It is also possible to mention such a connection with the ports of İçel sanjak, after the island entered under the administration of the Ottoman State. Although the İçel ports such as Silifke, Akliman, Gilindire and Anamur were behind the other major ports of the region in terms of their commercial volumes, there was a trade based on mutual goods exchange between them and Cyprus. In this paper, firstly, the general condition and possible changes will be monitored during the Ottoman administration. Then, the commercial records in the Customs Register of İçel Ports -dated 1834- will be examined. According to the records in this register, half of the traders who trade between the island and the İçel coasts are Cypriot, and they have a significant volume in total trade. The characteristics of merchant class and merchandise items, and whether there are any changes depending on the conditions of the period since the 19th century. The main sources of the research are documents and records in the Ottoman Archives. In addition, the observations of western travelers who have visited the island have been looked at and benefited from relevant secondary sources.

Anahtar Kelimeler

Cyprus, İçel, Ottoman State, Ports, Maritime Trade

Kaynakça

• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Adana Ahkâm Defteri (A.DVNS.AHK.ADN.d) (Kısaltma kodu: AAD), nr. 1, 3.
• Atik Şikâyet Defteri (A.DVN.ŞKT.d) (Kısaltma kodu: AŞD), nr. 33, 103.
• Kâmil Kepeci (KK), nr. 70, 125.
• Maliyeden Müdevver Defter (MAD), nr. 4049.
• Mühimme Defterleri (A.DVNS.MHM.d) (Kısaltma kodu: MD), nr. 10, 16, 19, 27, 165, 207, 211, 241, 246.
• 12 Numaralı Mühimme Defteri, Cilt: I-II, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını, Ankara 1996.
• A.DVN.MHM.D., nr. 932.
• A.MKT, nr. 111/14, 111/18.
• D.BŞM, nr. 42001.
• Cevdet Askeriye (C.AS), nr. 376, 8915, 27937.
• Cevdet Bahriye (C.BH), nr. 5382.
• Cevdet Dahiliye C.DH), nr. 2946.
• Cevdet Hâriciye (C.HR), nr. 253, 276.
• Cevdet Maliye (C.ML), nr. 4336, 13985, 22286.
• Beaufort 1818 Francis Beaufort, Karamania or a Brief Description of the South Coast of Asia-Minor and of the Remains of Antiquity, London.
• Carne 1836-38 John Carne, Syria, The Holy Land, Asia Minor, Illustared, in a Series of Views, drawn from nature by W. H. Bartlett, London 1836-1838.
• Cobham 1908 Claude Delaval Cobham, Excerpta Cypria, Materials for a History of Cyprus, Cambridge University Press, Cambridge.
• Evliyâ 2005 Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, Cilt: IX, Hazırlayanlar: Yücel Dağlı-Seyit Ali Kahraman-Robert Dankoff, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• Pîrî Reis 2002 Pîrî Reis, Kitâb-ı Bahriye, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• Pococke 1745 Richard Pococke, A Description of the East and Some Other Countries, Vol. II, London.
• Voyage 1643 Voyage du Sieur de Stochove, Faict es années 1630, 1631, 1632, 1633, Bruxelles.
• Atun 2005 Ata Atun, Milattan Öncesinden Günümüze Kıbrıs Tarihi Üzerine Belgeler, Cilt: 1, Suna ve Ata Atun Mağusa Tarihini Araştırma ve Yazın Vakfı, Gazimağusa.
• Atun 2006 Ata Atun, Milattan Öncesinden Günümüze Kıbrıs Tarihi Üzerine Belgeler, Cilt: 2, Suna ve Ata Atun Mağusa Tarihini Araştırma ve Yazın Vakfı, Gazimağusa.
• Atun 2007 Ata Atun, Milattan Öncesinden Günümüze Kıbrıs Tarihi Üzerine Belgeler, Cilt: 3, Suna ve Ata Atun Mağusa Tarihini Araştırma ve Yazın Vakfı, Gazimağusa.
• Aykaç 2021 Razan Aykaç, “Kilikya Bölgesindeki Kaleler İçerisinde Silifke Akkale (Ak Liman)’nin Yeri ve Önemi”, Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Dergisi, Sayı: 15, s. 137-160.
• Bostan 2001 İdris Bostan, “Kıbrıs Seferi Günlüğü ve Osmanlı Donanması’nın Sefer Güzergâhı”, Dünden Bugüne Kıbrıs Meselesi, Yayına Hazırlayanlar: Ali Ahmetbeyoğlu-Erhan Afyoncu, Tarih ve Tabiat Vakfı Yayınları, İstanbul, s. 11-38.
• Çelik 1994 Şenol Çelik, Osmanlı Taşra Teşkilatında İçel Sancağı (1500-1584), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul.
• Çelik 1998 Şenol Çelik, “Kıbrıs Seferi Sonrasında Kıbrıs Adası ile İçel Kıyılarının Korunmasına Yönelik Çalışmalar ve Hristiyan Korsanların Buraları Saldırıları”, Kıbrıs Araştırmaları Dergisi, Cilt: 4, Sayı: 3, Gazimağusa, s. 289-300.
• Çelik 1999 Şenol Çelik, “Osmanlı Devleti’nin Kıbrıs Seferi’ndeki Asker ve Zahire Naklinde İçel Sancağı’nın Rolü”, İkinci Uluslararası Kıbrıs Araştırmaları Kongresi, 24-27 Kasım 1998, Cilt: II, Doğu Akdeniz Üniversitesi Kıbrıs Araştırmaları Merkezi Yayınları, Gazimağusa, s. 107-125.
• Çevikel 2000 Nuri Çevikel, Kıbrıs Eyaleti, Yönetim, Kilise, Ayan ve Halk (1750-1800): Bir Değişim Döneminin Anatomisi, Doğu Akdeniz Üniversitesi Basımevi, Gazimağusa.
• Çiçek 2002 Kemal Çiçek, “Kıbrıs”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), Cilt: 25, Ankara, s. 374-380.
• Çoruh 2017 Haydar Çoruh, Sultan İkinci Mahmud Döneminde Kıbrıs (1808-1839), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• Çoruh 2021 Haydar Çoruh, “Kıbrıs Ortodoks Kilisesi’nin Kıbrıs’ı Türklerden Geri Alma Plan ve Projeleri (1601-1839)”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı: 71, Erzurum, s. 553-582.
• Demiryürek ve Yazar 2017
• Mehmet Demiryürek - Hakan Yazar “Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Kıbrıs’ta İngiltere Konsolosluğu (1700-1800)”, Belleten, Cilt: 81, Sayı: 290, Ankara, s. 89-134.
• Dündar 1998 Recep Dündar, Kıbrıs Beylerbeyliği (1570-1670), İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Malatya.
• Emecen 2001 Feridun M. Emecen, “Kıbrıs’ta İlk Osmanlı İdari Yapılanması”, Dünden Bugüne Kıbrıs Meselesi, Yayına Hazırlayanlar: Ali Ahmetbeyoğlu-Erhan Afyoncu, Tarih ve Tabiat Vakfı Yayınları, İstanbul, s. 47-58.
• Erdoğru 1996 M. Akif Erdoğru, “Beyşehir ve Seydişehir Kazalarından Kıbrıs Adasına Sürülüş Aileler”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XI, İzmir, s. 9-66.
• Erdoğru 2002 M. Akif Erdoğru, “Kıbrıs Ermenileri Üzerine Notlar (1580-1640)”, Tarih İncelemeleri Dergisi, Cilt: XVIII, Sayı: 1, İzmir, s. 1-12.
• Erdoğru 2008 M. Akif Erdoğru, “Kıbrıs Adası’nın Fethinde Konya ve Çevresinin Rolü”, Türk-İslâm Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi, Konya Özel Sayısı, Sayı: 5/Kış, Konya, s. 131-140.
• Gazioğlu 1994 Ahmet C. Gazioğlu, Kıbrıs’ta Türkler (1570-1878), 308 Yıllık Türk Dönemine Yeni Bir Bakış, Kıbrıs Araştırma ve Yayın Merkezi, Lefkoşa.
• Gökçe 1998 Turan Gökçe, “1572 Yılında İç-il Sancağından Sürülüp Kıbrıs’a İskân Edilen Aileler”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, II, İzmir, s. 1-78.
• Halaçoğlu 2001 Yusuf Halaçoğlu, “Osmanlı Döneminde Kıbrıs’ta İskân Siyaseti”, Dünden Bugüne Kıbrıs Meselesi, Yayına Hazırlayanlar: Ali Ahmetbeyoğlu ve Erhan Afyoncu, Tarih ve Tabiat Vakfı Yayınları, İstanbul, s. 39-46.
• Hill 2016 George Hill, Kıbrıs Tarihi, Osmanlı ve İngiliz İdaresi Dönemi, 1571-1948, Çeviren: Nazım Can Serbest, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
• Keleş 2020 Erdoğan Keleş, “Kıbrıs’ta Girne Dizdarı Halil İsyanı (1765-1766), Sosyal, Beşeri ve İdari Bilimler Alanında Akademik Çalışmalar, Cilt: 2, Editör: Hasan Selim Kıroğlu, Gece Kitaplığı, Ankara, s. 341-380.
• Köse 2011 Ensar Köse, “XIX. Yüzyıl Başlarında İçel Limanları”, Türk Deniz Ticareti Tarihi Sempozyumu-III, Mersin ve Doğu Akdeniz, Bildiriler Kitabı, Editör: Fevzi Demir, Mersin, s. 139-162.
• Köse 2013/1 Ensar Köse, “18. Yüzyılın İlk Yarısında İçel ve Antalya Sahillerinde Ticaret”, CEDRUS, Akdeniz Uygarlıkları Araştırma Dergisi, Cilt: 1, Antalya, s. 299-328.
• Köse 2013/2 Ensar Köse, “1804 İsyânı ve Kıbrıs’ta İçel Askeri”, Üçüncü Uluslararası Kıbrıs Sempozyumu, 18-20 Ekim 2012, Mersin, Bildiri Kitabı, Editör: Yüksel Özdemir, Ankara, s. 69-84.
• Kütükoğlu 1996 Mübahat S. Kütükoğlu, “Gümrük”, DİA, Cilt: 14, İstanbul, s. 263-268.
• Michael 2015 Michalis N. Michael, “Revolts and Power Negotiating in Ottoman Cyprus During the First Half of the Nineteenth Century”, Archivum Ottomanicum, 32 (2015), Wiesbaden, s. 117-138.
• Orhonlu 1998 Cengiz Orhonlu, “Hazine”, DİA, C. 17, İstanbul, s. 130-133.
• Özkul 2005 Ali Efdal Özkul, Kıbrıs’ın Sosyo-Ekonomik Tarihi, 1726-1750, İletişim Yayınları, İstanbul.
• Özkul 2011 Ali Efdal Özkul, “Batılı Devletlerin Akdeniz’de Yaptıkları Ticarette Kıbrıs Adasının Rolü”, Türk Deniz Ticareti Tarihi Sempozyumu-III, Mersin ve Doğu Akdeniz, Bildiriler Kitabı, Editör: Fevzi Demir, Mersin, s. 199-220.
• Özkul 2013 Ali Efdal Özkul, “The Consuls and Their Activities in Cyprus Under the Ottoman Administration (1571-1878)”, Turkish Studies, Volume: 8/2, Ankara, s. 239-283.
• Sözlü 2020 Halil Sözlü, “Mersin’de Bir Osmanlı Kalesi: Liman (Ak) Kale”, History Studies, Cilt: 12, Sayı: 3, s. 981-998.
• Yalçın 2003 Ayhan Yalçın, Yüzyıl Önce Taşucu (1800-1903), Mersin.